Designing a truly sustainable fisheries management regime has been a challenge internationally. Iceland is not an exception in this regard. Icelandic fisheries and their management has gone through tremendous changes since the 1980s. The implementation of individual transferable quotas (ITQs) was especially important. During the same period, Icelandic coastal communities have faced major socio-economic and demographic challenges. A very prominent question in public and political debates has been to what extent the development in the fishing industry has played a part in the negative development of many fishing communities.
Yet, questions about the regional and local development implications of the Icelandic fisheries management system have never been answered unequivocally. Available data have not been utilized fully in order to understand the complex processes that have affected fisheries-dependent localities. One way to approach such questions is provided by the concept of resilience. The assessment of the resilience of Icelandic fisheries communities to the structural changes in the fishing industry was the focal point of this research project. In addition, the notion of structural change – from a social and geographic point of view – is introduced and combined with a theoretical treatise of fundamental values such as solidarity and justice.
A quantitative, countrywide analysis was undertaken, making use of diverse existing data, on fisheries on the one hand and on local socioeconomic developments on the other. This statistical analysis was supplemented with qualitative data, derived from case studies. Two communities that have followed different development trajectories were chosen for an in-depth analysis of those factors that have contributed to a higher or lower degree of resilience. Substantial differences were found in the level of resilience of these two coastal villages.
The analysis has revealed two theoretical limitations of the concept of resilience as it has been used in social science: the often narrow focus on endogenous strategies, which does not pay much attention to the broader political economy; and the avoidance of the inevitable discussion of a socially acceptable ‘endpoint’ to resilience-building measures. These weaknesses are addressed in the theoretical discussion of the concept that is presented in the thesis.
This thesis thus addresses a crucial domestic issue, as well as contributing to a very important and rapidly evolving field of science that centers on resilience, regional development and fisheries management. This is combined with a call for considering flexible and inclusive ‘top-led, bottom-fed’ approaches, breaking the rigid dichotomy of bottom-up and top-down strategies.
Víðs vegar um heim hefur reynst erfitt að koma á fót fiskveiðistjórnunarkerfum sem eru
sjálfbær í víðri merkingu þess orðs. Ísland er þar engin undantekning. Sjávarútvegur og
fiskveiðistjórnun á Íslandi hefur tekið miklum breytingum síðan á níunda áratug síðustu
aldar. Innleiðing framseljanlegra fiskveiðiheimilda (kvóta) var eitt af því sem mestu máli
skipti. Á sama tíma hafa íslenskar sjávarbyggðir staðið frammi fyrir erfiðum
úrlausnarefnum er varða efnahagslíf og íbúafjölda. Í stjórnmálum og almennri
samfélagsumræðu hefur mjög verið rætt um að hve miklu leyti neikvæða þróun margra
sjávarbyggða megi rekja til breytinga í sjávarútvegi.
Spurningum um áhrif íslenska fiskveiðistjórnunarkerfisins á svæði og byggðir hefur aldrei
verið svarað á afgerandi hátt. Tiltæk gögn hafa ekki verið nýtt að fullu til skilnings á þeim
flóknu ferlum sem hafa verið að verki í sjávarbyggðunum. Hugtakið „seigla“ getur varpað
ljósi á spurningar um þessi efni. Í verkefninu var þess freistað að leggja mat á seiglu
íslenskra sjávarbyggða. Kenningar um breytingar á formgerð atvinnulífs – frá félags- og
landfræðilegum sjónarhóli – eru reifaðar og settar í samhengi við fræðilega umfjöllun um
grundvallargildi á borð við samstöðu og réttlæti.
Gerð var megindleg greining á landsvísu, þar sem margvísleg fyrirliggjandi gögn um
sjávarútveginn og staðbundna þróun efnahagslífs og samfélags voru nýtt. Til viðbótar
hinni tölfræðilegu greiningu voru gerðar tilviksathuganir þar sem eigindlegum gögnum var
safnað. Tvö byggðarlög sem hafa þróast með ólíkum hætti voru rannsökuð til að fá dýpri
skilning á þeim atriðum sem hafa stuðlað að meiri eða minni seiglu. Verulegur munur á
seiglu kom í ljós í þessum tveimur sjávarbyggðum.
Greiningin leiðir í ljós tvenns konar takmarkanir seiglu-hugtaksins, eins og því hefur verið
beitt í félagsvísindum. Oft hefur hugtakið leitt til þröngrar áherslu á byggðaþróun sem
sprottin sé af innrænum forsendum, án þess að veitt sé athygli þeim ramma sem félags- og
hagfræðileg formgerð setur. Umræðunni um hvort eða hvenær sé réttmætt, í
samfélagslegum skilningi, að hætta tilraunum til að auka seiglu, hefur enn fremur verið ýtt
til hliðar. Fjallað er fræðilega um þessa veikleika í ritgerðinni.
Doktorsverkefni þetta tekur á efni sem mikilvægt í íslensku samhengi, en leggur einnig til
fræðilegrar umræðu á afar mikilvægum sviðum, þar sem fengist er við seiglu,
svæðisbundna þróun og fiskveiðistjórnun. Lagt er til að hin stífa tvíhyggja sem gerir ráð
fyrir ofanstýrðri nálgun annars vegar eða neðanstýrðri hinsvegar verði aflögð. Í staðinn
verði unnið að mótun sveigjanlegri nálgunar, þar sem stjórnvöld leiða en heimafólk er
einnig virkir gerendur
