Jöklar ísaldar og vatnsföll hafa grafið sig inn í fjölda megineldstöðva sem mynduðust á Íslandi á Míósen og Plíósen og því má nú með góðu móti kanna innviði margra þeirra og rannsaka um leið gerð og þróun slíkra eldfjalla. Ritgerð þessi fjallar um megineldstöð innst í Eyjafirði sem myndaðist á Síð-Míósen og kennd er við Torfufell. Markmið verkefnisins er að lýsa þróun Torfufellseldstöðvarinnar og nánasta umhverfis hennar með nákvæmri jarðfræðikortlagningu, segulmælingum, jarðefnafræði, lýsingum á lykiljarðmyndunum og samþættingu við bæði gamlar og nýjar aldursákvarðanir. Þessar athuganir benda til að megineldstöðin hafi byrjað að hlaðast upp fyrir ~7,8-8,0 milljón árum og að fyrri stig upphleðslunnar hafi einkennst af basískum apalhraunum en seinni stig af fjölbreyttari bergtegundum, að meðtöldum ísúrum og súrum (þ.e. kísilríkum) myndunum. Í nokkrum opnum sést að þessar tvær lotur eru aðskildar af sérstæðu setlagi sem inniheldur gjósku, smektítleir og steingervinga, þ.e. viðarstein. Rýólítvirkni - sem hófst í eldstöðinni fyrir u.þ.b. 7,12 milljón árum og stóð yfir í um 400.000 ár - einkenndist bæði af innskotum og sprengiog hraungosum og myndaði margbrotna heild á miðsvæði eldvirkninnar. Þessi virkni í Torfufellseldstöðinni hófst á þýðingarmikilli stund í jarðsögu landsins, þ.e.a.s. á sama tíma og rekbeltaflutningur var að eiga sér stað, og gæti markað upphaf rekbeltisins sem nú er virkt á Norðurlandi. Torfufellseldstöðin var ekki í hópi hinna stóru megineldstöðva míósentímans. Kortlagningin bendir þó til að hún hafi risið nokkur hundruð metra yfir umhverfi sitt. Eldvirknin hélt áfram þar í grennd og smátt og smátt grófst hún í yngri jarðmyndanir og ummerki hennar hurfu af yfirborði jarðar. Löngu síðar grófu veðrunaröflin, einkum jöklar ísaldar, hana upp á ný og afhjúpuðu innviði hennar.
Iceland features numerous Miocene and Pliocene central volcanoes that have been excavated
by rivers and glaciers, thereby providing excellent windows into their volcanic interiors and
opportunities to explore the construction and histories of volcanic edifices. At the same time,
addressing the timing of silicic volcanism and magmatism of ancient volcanic centres
provides spatio-temporal constraints that can significantly improve our understanding of the
geodynamic evolution of Iceland. This thesis aims at detailing the evolution of the Late
Miocene Torfufell central volcano and the surrounding area in central North Iceland through
detailed geological mapping, paleomagnetic measurements, geochemistry, descriptions of
key geological features, and integration with new and existing age data. These observations
indicate that the edifice construction commenced at ~7.8-8.0 Ma, with the early stages
featuring mafic effusive volcanism producing series of basaltic ā´a lavas and latter stages
typified by a broader compositional range, including intermediate and silicic volcanic
products. This volcanism was associated with intrusive activity on the form of mafic dykes
and silicic plugs. The two volcanic sequences are separated by a peculiar tephra-, smectiteand fossil-bearing sediment horizon in several outcrops. Silicic activity, which commenced
at approximately 7.12 Ma and lasted ~400.000 years, was characterized by both intrusions
and effusive and explosive volcanism and formed a complex in the central zone of the
volcano. The silicic magmatism at the Torfufell volcano took place at a crucial time in the
region’s geological history, in a period when a major reorganization of rift segments is
inferred and may mark the onset of the presently active rift in North Iceland. The Torfufell
central volcano was not among the large Miocene volcanos. However, the mapping indicates
a mountain that may have risen some hundred meters above its surroundings. The volcanic
activity continued in the vicinity and little by little it was covered by younger geological
formations. Finally its traces disappeared from the surface. Much later, the forces of erosion,
especially the Ice Age glaciers, uncovered it again and exposed its interiors.
