Until relatively recent times, the late medieval Icelandic romances, or frumsamdar riddarasögur
(indigenous riddarasögur) have been considered to be of little critical value. Some of the defining
features of the genre, such as exotic settings, supernatural beings, and unrealistic plots have
prevented a full understanding of the texts as important expressions of their time. The success
that the riddarasögur enjoyed in the Late Middle Ages and their abundant use of foreign narrative
modes have often been associated with the Icelanders’ need to retreat into escapism and fantasy
after the loss of political independence between 1262 and 1264. In the past decades, however,
new critical perspectives have encouraged a positive re-evaluation of the genre. This project
intends to contribute to the valorisation of the riddarasögur by investigating the modes of
representation of fictional space in the earliest extant romances dating back to the fourteenth
century. Foreign inspirations and entertainment are only two sides of Icelandic romances,
which are in fact much more complex literary products and witnesses to the Icelanders’
continuous commitment to the business of storytelling. A focus on the medieval sources will
facilitate the analysis of the historical background in which the riddarasögur were produced as
well as the formulation of hypotheses about their function in their parent culture. The
fundamental premise of the thesis is that learned Icelanders actively contributed to the great
material and cultural exchanges that characterised late medieval Europe despite the political
disappointments of the late thirteenth century.
The centrality of travels and world descriptions in the texts has encouraged my
methodological approach, which focuses firstly on the question of whether Western Europe
shared a logic, a common pattern of conceiving and organising space as one of the most
meaningful dimensions of the human experience. After addressing Henri Lefebvre’s general
spatial theory, the basic parameters that guided the production and interpretation of space in
medieval Christian Europe shall be defined on ideological grounds, especially through the
works of St. Augustine. Then, the fictional space of three selected case studies (Sigurðar saga þögla,
Ectors saga, and Nitida saga) will be investigated alongside their possible sources, both learned
and popular, local and foreign. A careful analysis of the texts will confirm the adoption in
Iceland of a paradigm of spatial thinking that was widespread in religious and highly learned
environments, showing an interest of Icelandic intellectuals for complex and allegorical
compositions only partially destined to the entertainment of the readers. In fact, the creative
engagement of Icelandic authors with new literary trends will reveal their partaking in the
ii
vibrant cultural scenario of the Late Middle Ages thereby finally exorcising the ghost of literary
divertissement.
Riddarasögur frá síðmiðöldum – þær sem við köllum frumsamdar riddarasögur – voru lengi
vel lítils metnar meðal íslenskra bókmennta. Vera má að hin helstu einkenni
bókmenntagreinarinnar, þættir á borð við framandi sögusvið, óraunsæjan söguþráð og
yfirnáttúrulegar vættir, hafi valdið því að fólk hætti að líta á textana sem mikilvægan
tjáningarmiðil síns tíma. Oftar en ekki hefur verið litið á erlend áhrif á frásagnargerð sagnanna
og vinsældir þeirra á síðmiðöldum sem vitnisburð um veruleikaflótta – að Íslendingar hafi í
menningarsköpun sinni flúið á vit ímyndunaraflsins við fall þjóðveldisins á árunum 1262–1264.
Á síðustu áratugum hafa fræðilegar nálganir þó náð að kynda undir jákvæðu endurmati á
riddarasögum og fræðimenn hafa þá m.a. leitast við að sýna fram á hvernig þær endurspegla
samfélag sitt. Það verkefni sem hér um ræðir kemur til með að byggja á þessu endurmati og
fylla myndina hvað varðar hlutverk og merkingu riddarasagna, en áhersla verður lögð á að
rannsaka birtingarmynd frásagnarýmis í textum frá 14. öld, þegar elstu sögurnar urðu til.
Erlend áhrif og afþreying eru hins vegar einungis tvær hliðar á hinum íslensku riddarasögum,
og í raun og veru eru þær mun flóknari bókmenntaverk, auk þess sem þær bera vott um
áframhaldandi og stöðugan áhuga Íslendinga á sagnaskemmtun. Með því að beina athyglinni
að miðaldaheimildunum sjálfum, riddarasögum frá 14. öld, má greina þann sögulega grundvöll
sem þær spruttu úr, og gerir okkur kleift að leggja fram tilgátur um hlutverk sagnanna í
menningarlegu samhengi. Sú grunnforsenda sem gengið er út frá er að lærðir Íslendingar hafi
– þrátt fyrir hinar pólitíku sviptingar í lok 13. aldar – lagt drjúgan skerf til þeirrar efnismiðlunar
og menningarlegu samskipta sem áttu sér stað í Evrópu á síðmiðöldum.
Sú fræðilega nálgun sem hér er beitt er að mörgu leyti mótuð af hinu miðlæga þema
sagnanna sem snýr að ferðalögum og lýsingu á staðháttum víða um heim, en fyrst mun ég leitast
við að varpa ljósi á þá spurningu hvort Vestur-Evrópubúar hafi deilt hugmyndum sínum um
rými, og hvort þeir hafi búið yfir sambærilegu hugsanamynstri þegar kemur að því að ímynda
sér og skipuleggja rými sem eina af grunnvíddum mannlegs veruleika. Eftir það mun ég ræða
hina almennu rýmiskenningu Henris Lefebvre, og skilgreina þá þætti sem stýrðu mótun og
túlkun rýmis í kristnum hugmyndaheimi evrópskra miðalda, einkum í gegnum guðfræði heilags
Ágústínusar og annarra kirkjufeðra. Að því loknu mun ég greina og rannsaka frásagnarlegt
rými þriggja riddarasagna, eða Sigurðar sögu þögla, Ectors sögu og Nitida sögu, og fjalla um
mögulegar heimildir þeirra, íslenskar sem erlendar og lærðar jafnt sem alþýðlegar. Sýnt verður
fram á hvernig íslenskir höfundar unnu með hin nýstárlegu sagnaform síðmiðalda og með
iv
hvaða hætti sögurnar bera vott um þátttöku þeirra í hinni litríku menningarflóru evrópskra
síðmiðalda. Með þessu má vonandi kveða niður gamlan draug; klisjuna um veruleikaflótta
Íslendinga við fall þjóðveldisins.
