Responding to the rapid growth of interest in the intersections between folklore and Old Norse literature in the field of Old Norse studies in recent years, this study aims at renewing and expanding the discussion on the relation between the fairy tale and medieval Icelandic literature. This scholarly discourse reached its peak around 1900 but declined in the twentieth century when the closely related fields of folkloristics and medieval studies separated and diverged in their research goals. Although the interest in the folkloric method and approach has returned to Old Norse studies, the fairy tale and its connections to Old Norse literature have not gained much interest so far. Meanwhile, the field of folkloristics has turned its back on the historical development of folktales after spurious claims on a literary origin of the fairy tale sparked a fierce debate amongst folklorists and scholars of literature in the first decade of the twenty-first century.
The present thesis engages and revisits prior discourses on fairy tales and their medieval counterparts. It aims at examining fairy-tale material in medieval Icelandic saga texts and clarifying whether entire tale types or smaller narrative units similar to fairy-tale motifs can be found. To what extent does fairy-tale material in Icelandic saga literature equal its much more recent counterpart from the nineteenth century, and to what degree do they differ? Finally, some discussion on the possible meaning and purpose of those fairy-tale elements will follow in the concluding chapter of this thesis. The present PhD thesis constitutes an article-based dissertation (compilation thesis) and consists of three peer-reviewed articles, all of which have been accepted for publication. The three papers provide case studies examining the relation between fairy-tale material and Icelandic saga literature. The introductory chapter and the concluding chapter of this thesis will provide a thorough introduction to the scholarly background as well as a final discussion, putting the findings in a broader perspective.
Overall, the results suggest that fairy tales as we know them today looked different in medieval times, arguably due to their undergoing literary treatment and adaptation by medieval writers. However, despite their differences with modern fairy tales, they usually display the same core principles and symbolic language as later fairy tales, namely, by metaphorically hinting at the cyclic logic of enchantment and disenchantment. The recurring and stable motifs concerning the displacement and substitution of the hero/heroine, as well as the identification of the rightful heir or romantic match by recognition tokens, suggest that the fairy tale had an important role to play in the conception and production of medieval Icelandic sagas and cannot be waved aside as a more recent and less meaningful addition by later writers or compilers of Icelandic sagas.
Í þeirri ritgerð sem nú er lögð fram til doktorsprófs við Háskóla Íslands verður leitast við
að rannsaka og leggja fram ný rök í umræðunni um tengsl ævintýra og íslenskra
miðaldabókmennta, ekki síst í ljósi sívaxandi áhuga á tengslum þjóðfræðaefnis og
norrænna miðaldabókmennta hin síðari ár. Rannsóknin, sem er þá eins konar innlegg í
yfirstandandi umræðu, á sér þó einnig sögulegan grunn, í fræðilegri umræðu sem náði
hápunkti sínum um aldamótin 1900. Á 20. öld dró á hinn bóginn verulega úr
samanburðarrannsóknum miðaldabókmennta og ævintýra, þegar hin tvö svo mjög skyldu
fög, þjóðfræði og bókmenntafræði, greindust að og þróuðu með sér áherslur í ólíkar áttir.
En jafnvel þótt áhugi miðaldafræðinga á aðferðum þjóðsagnafræðinnar hafi aukist aftur,
eins og mörg dæmi sýna, hafa nýjar rannsóknir enn ekki náð, nema að litlu leyti, til
ævintýra og tengsla þeirra við eldri texta. Á sama tíma hafa fræðimenn innan
þjóðsagnafræðinnar snúið baki við kenningum um fornar rætur ævintýra og til að mynda
hafa nýlegar kenningar um bókmenntalegan uppruna ævintýra getið af sér harðar deilur á
milli þjóðfræðinga og bókmenntafræðinga.
Í ritgerðinni er leitast við að varpa ljósi á þá víðu rannsóknarsögu sem að baki
liggur, auk þess að gera grein fyrir mismunandi viðhorfum fræðimanna til þeirra eininga
innan ævintýra síðari alda sem eiga sér hliðstæður í miðaldaheimildum. Markmiðið er að
greina þetta ævintýraefni og sýna með hvaða hætti það birtist okkur í hinum eldri textum,
og hvort um er að ræða heilar ævintýragerðir eða smærri frásagnareiningar á borð við
minni (e. motifs). Spurt er að hvaða marki þetta efni sé sambærilegt yngri tilbrigðum úr
þeim ævintýrum sem skráð voru eftir munnlegri geymd á 18. og 19. öld og hvernig það
greinist að? Að lokum verður leitast við að varpa ljósi á merkingu ævintýraefnis í
íslenskum miðaldabókmenntum, sem og tilgang þeirra sagnaritara sem nýttu sér efni úr
ranni ævintýranna í bókmenntaverk sín.
Doktorsritgerðin er safn greina og samanstendur af þremur ritrýndum
fræðigreinum sem hafa allar verið birtar eða samþykktar til birtingar. Í greinunum eru
tekin fyrir afmörkuð dæmi (e. case studies) í þeim tilgangi að sýna fram á tilvist
ævintýraefnis í íslenskum miðaldabókmenntum. Í ritgerðinni sjálfri er efni greinanna
þriggja svo tengt saman og sett í víðara samhengi. Í inngangskafla og lokakafla er farið
yfir aðferðafræði og kenningagrunn heildarverksins, dregið er saman efni greinanna, og
settar fram heildarályktanir.
iii
Á heildina séð sýna niðurstöður rannsóknarinnar að ævintýri, eins og við þekkjum
þau og skilgreinum í dag, birtast okkur með öðru móti í miðaldaheimildum, ekki síst
vegna þess að höfundar bókmenntaverka aðlöguðu þau að því bókmenntaformi sem þeir
unnu með. Þrátt fyrir að skera sig þannig frá ævintýrum síðari alda, fela þessir þættir þó
yfirleitt í sér sömu grundvallarlögmál og sams konar táknmál og finna má í hinum
hefðbundnu ævintýrum, t.d. í því hringlaga frásagnarmynstri sem á sér stað þegar álög
eru lögð á söguhetju og þegar þeim er aflétt. Þá benda hin algengu og stöðluðu
frásagnarminni er varða röskun á félagslegri stöðu söguhetju, jafnt sem staðfestingu á
réttmætri stöðu hennar eða vali á viðeigandi maka með einhvers konar kennitáknum, til
þess að ævintýrið sem slíkt hafi gegnt umtalsverðu hlutverki þegar kom að sköpun
íslenskra miðaldabókmennta og úrvinnslu þess efnis sem lá þeim að baki. Í ljósi þessara
niðurstaðna er ótækt að hunsa tilvist þessa mikilvæga þáttar bókmenntanna eða afgreiða
hann sem ung og merkingarlítil áhrif úr munnlegri geymd, eða jafnvel síðari tíma
viðbætur höfunda eða þeirra sem unnu með efni íslenskra miðaldasagna, eins og tíðkast
hefur.
Locked until 2026-03-20