The Icelandic case marking system has for decades proved an important testing ground
for theories on case and productivity. This is in part because Icelandic has the rare
property of marking argument function redundantly, with both rich morphological case
marking and a relatively rigid word order (Kiparsky 1997, Fedzechkina et al. 2016).
Additionally, the Icelandic (non-default) dative is surprisingly robust and productive, both
in object and subject case (e.g. Andrews 1976, Thráinsson 1979, Svavarsdóttir 1982,
Maling 2002, Jónsson & Eythórsson 2005 and Barðdal 2008). The productivity of the
Icelandic dative does appear in typologically expected semantic contexts, namely with
experiencer and recipient arguments, but also with e.g. themes of motion verbs (Maling
2002, Jónsson 2003, Barðdal 2008). Despite these well-known associations between
morphological dative case and specific semantics, the relationship between case and
meaning in Icelandic is still a matter of debate. Although various patterns have been
identified (agents are always nominative, patients are typically accusative and indirect
objects (recipients) most frequently dative), linguists have pointed out that the correlations
are not exact and exceptions can be found (e.g. Maling 2002, Thráinsson 2007, H.Á.
Sigurðsson 2012 and Wood 2015). Conflicting views can therefore be discerned in
previous work: Case productivity is assumed to be semantically conditioned while the
relationship between case and meaning is rejected on the basis of being too
approximative. But do patterns (rules of language) always have to be absolute and
without exceptions?
In this thesis I argue that from the standpoint of language acquisition, which has
been lacking in research on Icelandic case marking, rules do not need to be exceptionless
to be discovered by children and thus become part of the grammar. If the distributional
evidence for case-semantics associations is present in children’s language environment,
they will learn these patterns as long as the number of exceptions is tolerable (Yang
2016). This hypothesis is supported by the results of this thesis, which builds on
experimental data from 148 children aged 2–13 as well as incremental child language
corpus analyses. Broadly, the results show that children associate the dative more with
experiencers, recipients and motion themes in comparison to other thematic roles,
despite known exceptions. The association between the dative and applied arguments
(experiencers and recipients) is formed earlier than the association with themes of motion
verbs. The corpus analysis furthermore shows that these mappings of form and meaning
can be derived from the distributional properties of the input, which can also predict the
well-studied patterns of dative productivity and case marking variation in Icelandic. I argue
that the learnability perspective is crucial to the understanding of language variation and
change, as well as providing valuable insights into theoretical approaches to case.
However, the main contributions of the thesis lie in the field of language acquisition,
where the properties of the Icelandic case marking system also have the potential to
become important testing grounds for various fundamental questions. The results of the
dissertation have implications within three distinct but related topics in language
acquisition research: (1) (Morpho)syntactic bootstrapping, (2) Rule formation and
productivity and (3) Variation and change in acquisition.
First, I argue that the Icelandic data provides additional support for the claim that
children can rely on language-specific, morphological cues to derive verb meaning
(Göksun et al. 2008, Matsuo et al. 2012, Trueswell et al. 2012 and Leischner et al. 2016).
The results show that children acquiring Icelandic can, early on, use case to determine
verb meaning when word order is uninformative. I furthermore show, by testing transitivity
and case morphology within the same experiment, that case morphology can be as
salient as the number of arguments in specific contexts. Second, the data call for a model
of rule formation which accounts for nested non-default productivity and does not hinge
on frequency to determine gradient overgeneralization, since patterns which are not
statistically dominant (the dative) can become productive and multiple rules can apply to
a context simultaneously. I argue this is most compatible with rule-based accounts which
assume that rules are derived from distributional information in the input (Yang 2002,
Albright & Hayes 2003, O’Donnell 2015 and Yang 2016). Third, I show how such an
account, a combination of Yang’s Tolerance Principle (2016) and his Variational Model of
language acquisition (2002), can also account for the acquisition of the Icelandic case
marking system in well-known scenarios of language variation and change, and that a
case should be made for stochastic exceptions in addition to stochastic rules. I argue that
the underlying mechanisms in language acquisition, namely a constant search for
productive rules while tracking exceptions, and both convergence with and divergence
from the language environment, shape the directionality and dynamics of language variation and change.
Íslenska fallmörkunarkerfið hefur um áratugaskeið reynst mikilvægur prófsteinn á
formlegar kenningar um fall, virkni málfræðireglna og breytileika í máli, m.a. vegna þess
að íslenska hefur þann sjaldgæfa eiginleika að merkja hlutverk rökliða bæði með nokkuð
fastri orðaröð og ríkulegri fallbeygingu (Kiparsky 1997 og Fedzechkina o.fl. 2016). Þar að
auki telst íslenska þágufallið bæði óvenju algengt og virkt miðað við það sem þekkist í
skyldum málum og birtist þessi virkni bæði í falli frumlaga og andlaga (sjá t.d. Andrews
1976, Höskuld Þráinsson 1979, Ástu Svavarsdóttur 1982, Maling 2002, Jóhannes Gísla
Jónsson og Þórhall Eyþórsson 2003 og Jóhönnu Barðdal 2008). Virkni íslenska
þágufallsins kemur bæði fram í samhengi sem er vel þekkt í tungumálum heimsins, þ.e.
með rökliðum sem teljast til skynjenda og þiggjenda, og einnig í óvenjulegra samhengi
eins og á þemum hreyfisagna. Þannig er viðurkennt að virkni þágufalls í íslensku fer að
einhverju leyti eftir merkingarlegum þáttum, þar sem þágufall birtist oftar með
skynjendum, þiggjendum og þemum hreyfisagna (sjá t.d. Jóhannes Gísla Jónsson 2003
og Jóhönnu Barðdal 2008), en á sama tíma er umdeilt að hversu miklu leyti fall felur í sér
merkingu. Bent er á að þrátt fyrir ýmis mynstur í dreifingu falls og merkingarhlutverka
(t.a.m. eru gerendur alltaf í nefnifalli, þolendur iðulega í þolfalli og óbein andlög
(viðtakendur) í þágufalli) sé samband falls og merkingar ekki áreiðanlegt og ýmsar
undantekningar á mynstrunum séu til staðar (sjá t.d. Maling 2002, Höskuld Þráinsson
2007, Halldór Ármann Sigurðsson 2012 og Wood 2015). Þannig togast í raun á andstæð
sjónarmið í fræðunum: Gert er ráð fyrir því að virkni falls fari eftir merkingarlegum þáttum
en um leið er tengslum falls og merkingar hafnað á grundvelli óáreiðanleika og
undantekninga. En þurfa mynstur (málfræðireglur) að vera algild til að teljast raunveruleg?
Í ritgerðinni eru færð rök fyrir því að út frá sjónarhóli máltökunnar, sem hefur skort
í umræðu um íslenskt fall hingað til, þurfi reglur ekki að vera algildar til þess að verða til í
málkerfi barna og þ.a.l. fullorðinna. Ef börn uppgötva mynstur í dreifingu falls og
merkingar í málumhverfi sínu tileinka þau sér þau mynstur svo lengi sem undantekningar
fara ekki yfir ákveðin þolmörk eða virkniþröskuld (Yang 2016). Rannsóknargögnin sem
niðurstöður þessarar ritgerðar byggja á eru annars vegar tilraunagögn frá 148 börnum á
aldrinum tveggja til þrettán ára, sem safnað var að mestu innan öndvegisverkefnisins
„Greining á málfræðilegum afleiðingum stafræns málsambýlis“ (verkefnisstjórar: Sigríður
Sigurjónsdóttir og Eiríkur Rögnvaldsson), og hins vegar greiningar á algengustu
sögnunum í barnamálsgögnum sem að mestu var safnað af Jóhönnu T. Einarsdóttur og
Sigríði Sigurjónsdóttur. Niðurstöður sýna á heildina litið að börn tengja þágufall frekar við
skynjendur, þiggjendur og hreyfiþemu en við önnur merkingarhlutverk þrátt fyrir
undantekningar. Tenging þágufalls við skynjendur og þiggjendur kemur auk þess fram
fyrr en tengingin við hreyfiþemu. Niðurstöður greininga á barnamálsgögnunum sýna síðan
að börn geta áttað sig á þessum tengslum forms og merkingar út frá vísbendingum í
málumhverfinu. Í ritgerðinni eru þessar niðurstöður ræddar og tengdar áðurnefndri
fræðilegri umræðu um merkingu falls og færð rök fyrir því að í formlegum kenningum um
fall þurfi frekar að taka mið af því hvernig fallmörkunarkerfið byggist upp í máltöku en að
einblína á stöku undantekningar frá þekktum mynstrum.
Helsta framlag þessarar doktorsritgerðar er þó innan máltökufræða. Sýnt er fram
á að þágufall í íslensku, og íslenska fallmörkunarkerfið almennt, getur einnig svarað
ýmsum grundvallarspurningum um máltöku barna. Niðurstöður ritgerðarinnar fela þannig
í sér nýja þekkingu innan þriggja ólíkra en skyldra sviða máltökufræða: (1) notkunar forms
til að leiða út merkingu í máltöku (e. (syntactic) bootstrapping), (2) reglumyndunar barna
og virkni málfræðireglna þeirra og (3) tileinkunar barna á tilbrigðum í máli og tengslunum
á milli máltöku barna og málbreytinga. Uppbygging ritgerðarinnar fylgir þessum þremur
sviðum og hver kafli, fyrir utan þann fyrsta sem er almenn kynning á falli í íslensku,
inniheldur sérstakar tilraunir og niðurstöður þar sem afmörkuðum spurningum er svarað.
Í öðrum kafla er meginspurningin sú hvort börn nýti fallmörkun til þess að leiða út
merkingu sagna, en þekkt hefur verið um árabil (Landau og Gleitman 1985) að börn geta
nýtt setningagerð til þess að draga ályktanir um merkingu orða. Hins vegar er álitamál í
hversu miklum mæli breytur eins og fallmörkun gagnast að þessu leyti. Niðurstöður
kaflans benda þó til þess, í samræmi við rannsóknir á tyrknesku, japönsku, tagalog og
þýsku (Göksun o.fl. 2008, Matsuo o.fl. 2012, Trueswell o.fl. 2012 og Leischner o.fl. 2016),
að börn geti notað fall sem vísbendingu um merkingu sagna. Þannig geta
íslenskumælandi börn t.a.m. snemma notað fall til þess að leiða út merkingu sagna þegar
setningagerðin felur ekki í sér neinar viðbótarupplýsingar um merkingu. Í þriðja og fjórða
kafla er áhersla lögð á reglumyndun og virkni í máltöku barna og athugað hvort og þá
hvernig fall tengist merkingu í svokölluðum framköllunarprófum (e. elicited production) á
falli. Niðurstöður þessara kafla, þar sem skýr merkingarlega skilyrt virkni þágufallsins
kemur fram, kalla á líkön um reglumyndun í máli barna sem geta gert grein fyrir virkni
markaðra mynstra og reiða sig ekki eingöngu á tíðni til þess. Færð eru rök fyrir því að
reglumiðuð (e. rule-based) líkön sem byggja á tölfræðilegri dreifingu ílagsins séu best til
þess fallin (t.d. Yang 2002, Albright og Hayes 2003, O’Donnell 2015 og Yang 2016), bæði
þegar gert er ráð fyrir máltöku með og án tilbrigða í málumhverfinu. Í fimmta kafla er
sjónum nefnilega beint að tileinkun fallmörkunar þegar umfangsmikill innri breytileiki er
staðar eins og í tilviki þágufallshneigðar. Sýnt er fram á að breytileiki í því hvort
þágufallshneigð kemur fram í máli einstaklings eða ekki er skilyrtur af m.a. persónu og
tölu frumlagsins og því hvort samfall beygingarmynda kemur fram í beygingarmynstri
þess eða ekki. Samfall nefnifalls og þolfalls, þar sem ekki kemur eins skýrt fram að um
aukafallsfrumlag er að ræða og í samfalli aukafalla, hefur í för með sér aukna notkun
þágufalls. Athugað er hvort umfang þágufallshneigðar foreldra spái fyrir um tíðni
þágufallshneigðar hjá börnum þeirra en svo reynist ekki vera. Börn sýna almennt meiri
þágufallshneigð en fullorðnir en tileinka sér þó sömu málfræðilegu skilyrðingu á
breytileikanum og birtist í máli foreldra þeirra, sem er í samræmi við nýlegar rannsóknir á
því hvernig börn tileinka sér breytileika í máli (t.d. Hall og Maddeaux 2020 og RepettiLudlow og MacKenzie 2022). Færð eru rök fyrir því að þau ferli sem eru undirliggjandi í máltöku barna, annars vegar stöðug leit þeirra að virkum reglum og skráning á undantekningum frá þeim og hins vegar bæði sam- og sundurleitni með málumhverfinu, séu ráðandi öfl í þróun tilbrigða og málbreytinga. Í sjötta kafla eru niðurstöður ritgerðarinnar loks fléttaðar saman í eina heild þar sem sýnt er fram á að íslenskumælandi börn byggja sér breytilegt fallmörkunarkerfi með umfangsmikilli þágufallsvirkni þar sem merkingarlegir þættir skipta höfuðmáli. Þetta ferli mótar tilbrigði í máli og hefur áhrif á þróun málbreytinga, og ætti auk þess að mynda grunninn að formlegum kenningum um fallmörkun – í takt við þá staðreynd að málkerfi fullorðinna byggir á máltöku barna.
