The thesis examines what I term spectral memories in Icelandic culture and focuses on the
interplay between memory, identity and the haunted imagination in contemporary literary texts
and visual works of art. I employ the term “spectral” to define memories that have for various
reasons been forgotten, silenced and repressed in the cultural psyche, but have returned to the
public realm by means of contemporary art and literature. Spectrality theory, and the seminal
work of Jacques Derrida, Spectres de Marx, serve as a point of departure for the project, my
initial aim being to relate the spectre to ideas of memory and theories on cultural memory
studies. I argue that the spectral return offers the potential of a transformative dynamic
exchange between memory and recipient, and an opportunity to critically reflect on the past in
order to work towards a better future. The spectre becomes a metaphor for the blind spots of
memory: on the one hand for memories that return from the past to disturb mainstream notions
and homogenous ideas on identity, and on the other for how certain periods have produced
spectral cultural responses. The first part of the thesis explores how the archive becomes a
storage space for spectral memories, whereas the second part examines spectral cultural
memories following the financial crash and crisis in Iceland in 2008. In both parts, I look at
narratives and images that prove to be haunted by repressed memories, which impacts how the
present-day identity is conceived, illustrating the intricate connections between memory,
identity and the haunted imagination.
Í ritgerðinni rannsaka ég vofulegar minningar í íslenskri menningu og skoða flókið samspil
minnis, sjálfsmyndar og reimleika í samtímabókmenntatextum og myndlistarverkum. Ég beiti
hugtakinu „vofulegar“ til að skilgreina minningar sem af ólíkum ástæðum hafa gleymst, verið
þaggaðar eða niðurbældar í sameiginlegri menningarvitund þjóðarinnar, en hafa opinberast
aftur fyrir tilstilli samtímabókmennta og myndlistar. Vofufræði (e. spectrality theory), og verk
franska heimspekingsins Jacques Derrida, Vofur Marx, eru upphafspunktur rannsóknarinnar,
með það að leiðarljósi að tengja vofuna við hugmyndir um minni og kenningar í
menningarlegum minnisfræðum (e. cultural memory studies). Ég færi rök fyrir því að
endurkoma vofunnar hvetji til gagnrýnna minnisviðtaka, þar sem viðtakandi, sem staðsettur er
í samtímanum, tekur við minningum fortíðar, greinir þær og skilur með gagnrýnum hætti, og
með það að leiðarljósi að leggja grunninn að sanngjarnari eða réttmætari framtíð. Vofan verður
að myndlíkingu fyrir blinda bletti minnis og minningar sem ekki eru sýnilegir á opinberum
vettvangi en eru samt sem áður til staðar. Rannsóknin tekur annars vegar fyrir gleymdar
minningar fortíðar, sem dregnar eru fram í dagsljósið og trufla ríkjandi, einsleitar og staðnaðar
hugmyndir um sameiginlega sjálfsmynd í samtímanum, og hins vegar sögulegt tímabil og
atburði sem getið hafa af sér vofulegar minningar. Í fyrri hluta ritgerðarinnar rannsaka ég
hvernig arkífið eða skjalasafnið (e. archive) verður að geymslustað vofulegra minninga, en
fjöldamargar opinberar stofnanir geyma minningar sem ekki eru alla jafna til sýnis á opinberum
vettvangi og fjalla til að mynda um nýlendusögu Íslendinga, óeirðir og mótmæli. Þegar þær eru
dregnar fram í dagsljósið, gefa þessar minningar annars konar mynd af sameiginlegri
sjálfsmynd þjóðarinnar en þá sem iðulega birtist opinberlega. Þegar litið er til einkalífs og til
fjölskylduminnis, og minninga sem ólíkar kynslóðir deila, má sjá hvernig ákveðnir staðir
heimilisins, eins og kjallari eða háaloft, verða að geymslustað vofulegra minninga, og geyma
hluti og skjöl sem ekki eru til sýnis eða umræðu í daglegu lífi fjölskyldunnar. Í seinni hluta
ritgerðarinnar beini ég sjónum að efnhagshruninu árið 2008 og hvernig það leiddi af sér
vofulegar minningar; bókmenntatexta og myndlistarverk sem fjalla um reimleika með einum
eða öðrum hætti. Draugahúsið í glæpasögu Yrsu Sigurðardóttur, Ég man þig; melankólía og
sorg fjölskyldunnar í Hvítfeld eftir Kristínu Eiríksdóttur; teikningar Guðjóns Ketilssonar af
hálfbyggðum húsum í efnahagskreppunni, og ljósmyndir Ingvars Högna Ragnarssonar af
vofulegum stöðum í borgarlandslaginu á tímum fjármálahruns, gefa færi á að rannsaka þennan
sögulega tíma út frá hugmyndum um draugagang og bælingu. En hver er ásóttur og af hverjum? Í báðum hlutum ritgerðarinnar greini ég frásagnir og myndir sem reynast ásóttar af
niðurbældum minningum sem hafa áhrif á hvernig sjálfsmynd er mótuð í samtímanum, og sýnir
fram á þau þéttu en flóknu tengsl sem liggja á milli minnis, sjálfsmyndar og reimleika.
