The expansion of the knowledge society became a regional policy issue in Iceland and Scotland in the 1990s. Attention was increasingly paid to the development of the knowledge society in rural areas, especially higher education and research activities. Today, in all Iceland’s regional areas there is a university center and/or research institutes, operating as independent institutes or as a part of bigger institutes based in the Reykjavík area. Similar development has taken place in rural areas of Scotland with the establishment of the University of the Highlands and Islands.
This research examines the interaction of the knowledge society and rural development in three regions: The Westfjords of Iceland, East Iceland, and the Western Isles of Scotland. The aims are to investigate the effect of selected historical events on rural communities; to analyse the policy discourse on these events; and to examine whether and how higher education and research activities encourage people to become active place-makers in their communities.
The theoretical approach draws on resilience focusing on the knowledge society and rural development as a social-ecological system and incorporating epistemological pluralism and triple-loop learning. It also draws on theories of eco-feminism and place-based pedagogy in rural development and the formation of communities.
Data was collected in three ways. Historical research, based on the revisionist perspective, was used in describing the development of the knowledge society and rural development over time, emphasising specific historical events. Historical discourse analysis was used when analysing governmental policy documents about rural development and development of the knowledge society in the three research areas. Interviews were taken with people who were living in these areas, and who were working within the field of rural development, the knowledge society and/or had finished a higher education degree through distance learning methods. Those interviews were analysed using a thematic approach and the key aspects of In Vivo coding.
vi
The main findings are that strong economic emphasis is built into projects that are launched in the name of rural development. However, an environmental and social emphasis can also be found, but because of the strong emphasis on the economic factor, environmental and social factors are less visible or important and cultural factors are rarely mentioned. This emphasis on the economy is not peculiar to the region but reflects both the global context and national strategy and forms the basis for rural development at any given time. In order to reach the current governmental goals of creating sustainable and resilient communities, all four sustainability factors must be built into projects.
An important finding in the discourse analysis is that despite statements about creating resilient and sustainable communities found in the policies and the inhabitants‘ discourse in the Westfjords and East Iceland, it is confirmed that the economic factor is the most influential in these two areas because of the belief that the other aspects will follow if the economy is strong. In the Western Isles the rural policy about creating resilient and sustainable communities is backed up in the goals and actions in the policy documents keeping a balance across economic, environmental, social and cultural factors. Despite regional place-based development plans being now an important focus in discussions on rural development, state-led interventions are apparent; and governmental policy about activities that are agreed upon in the name of rural development and the development of the knowledge society, do not match with the participantsʼ aspirations or beliefs that the activities will have the desired result of increasing the population and jobs for a more highly educated workforce. Both the governmental policy and the inhabitants support the idea that the speciality and strength of the rural areas are nature, culture and history.
The main research question is about how the knowledge society interacts with rural development. The first two parts of this thesis traced historical developments and policy discourse. The third question concernes the inhabitants, both their views on community life in rural areas and the effect on their lives of the advent of the knowledge society in the form of distance programs. Members of the community usually chose study areas that suited the needs ot their community. Women were likely to choose study programs that enhanced their private life but men chose areas that increased their actions space and participation in the public sphere of life. All agree that male values dominated rural communities and men are more active place-makers than women.
The overall conclusion reached is that rural development in the areas studied revolve around economic factors, such as job creation, population increase and research activities that focus on the main industry. The knowledge society however enables rural areas to deepen connections with environmental, social and cultural factors, thus creating sustainable activities and resilient communities, which is in line with recent policy in rural Iceland and the Western Isles.
The thesis suggests three criteria that could guide communities in becoming sustainable and resilient and where the knowledge society is a key player with a leading role. The first criterion is to form a broad partnership among stakeholders when working on place-based plans at community level, second, to establish a trust fund when dealing with the use of natural resources in the community and third, to form regional and national partnerships with universities, research institutions and knowledge centres.
Á tíunda áratug 20. aldar beindust augu stjórnvalda á Íslandi og Skotlandi að uppbyggingu þekkingarsamfélagsins. Í öllum landshlutum á Íslandi eru háskólasetur og/eða rannsóknarstofnanir sem ýmisst starfa sjálfstætt eða sem hluti af stærri stofnunum. Svipuð þróun átti sér stað í Skotlandi með stofnun háskóla sem þjónað gæti Hálöndum og eyjum Skotlands.
Í þessari rannsókn er samspil þekkingarsamfélagsins og byggðaþróunar á Vestfjörðum, Austurlandi og á Vestureyjum Skotlands kannað. Í því augnamiði verða athuguð áhrif ákveðinna sögulegra atburða á dreifðar byggðir; hin pólitíska orðræða um atburðina verður greind; og skoðað verður hvort og þá hvernig háskólamenntun og rannsóknastarfsemi hvetur fólk til að hafa áhrif á samfélagið sitt.
Hin fræðilega nálgun byggir á kenningum um seiglu (e. resilience) með áherslu á þekkingarsamfélagið og byggðaþróun sem félags- og vistfræðileg (e. social-ecological) kerfi þar sem þekkingarfræðilegur fjölbreytileiki (e. epistemological pluralism) og nám sem felur í sér þrjá ferla (e. triple-loop learning) eru hluti af kerfinu. Einnig er byggt á kenningum um vist-femínisma (eco-feminism) og grenndarnám (e. place-based pedagogy) í byggðaþróun og mótun samfélaga.
Gagnasöfnun fór fram með þrenns konar hætti. Í fyrsta lagi voru ákveðnir sögulegir atburðir skoðaðir með aðferð sögulegra rannsókna, þar sem þróun þekkingarsamfélagsins og byggðaþróunar á ákveðnum tímabilum er lýst. Í öðru lagi var sögulegri orðræðugreiningu beitt við greiningu opinberra stefnumótunargagna um byggðaþróun og þróun þekkingarsamfélagsins er varða ofangreind rannsóknarsvæði. Í þriðja lagi voru viðtöl tekin við fólk sem bjó á þessum svæðum og störfuðu að byggðamálum, innan þekkingarsamfélagsins og/eða höfðu aflað sér háskólamenntunar í fjarnámi. Við greiningu viðtalana var þemanálgun beitt og lykilþættir In Vivo aðferðarinnar notaðir.
Fjallað er um niðurstöður rannsóknarinnar í þremur köflum. Helstu niðurstöður eru þær að mikla áherslu á efnahagsmál er að finna í verkefnum sem beinast að byggðaþróun. Hins vegar er einnig að finna umhverfis- og félagslegar áherslur en vegna efnahagslegrar slagsíðu, verða umhverfis- og félagslegir þættir lítið áberandi og umfjöllun um menning er vart að finna. Þó er þessi mikli slagþungi á efnahagsmál ekki bundin rannsóknarsvæðunum heldur endurspeglar hann hið alþjóðlega samhengi og stefnumörkun á landsvísu og myndar grunn fyrir áherslur í byggðaþróun á hverjum tíma. Stefna núverandi stjórnvalda er að skapa sjálfbær samfélög sem sýnt geta seiglu en til þess verða allar framangreindar áherslur að vera hluti af byggðaþróunarverkefnum.
Þrátt fyrir að í stefnumörkun stjórnvalda í byggðamálum sé að finna yfirlýsingu um að þróa eigi sjálfbær samfélög sem sýnt geta seiglu, og í orðræðu íbúa á Vestfjörðum og Austurlandi um slíkt, þá er það staðreynd að efnahagslegir þættir eru fyrirferðamestir. Ástæðan er sú að í orðræðunni er að finna þá skoðun að aðrir þættir munu fylgja í kjölfarið sé efnahagur byggðanna sterkur. Á Vestureyjum í Skotlandi er sú stefna í byggðamálum um sjálfbær samfélög studd með markmiðum og aðgerðum í byggðaáætlunum, þar sem jafnvægi er á milli efnahags-, umhverfis-, félags- og menningarlegra þátta. Þá er til að taka að þrátt fyrir aukna áherslu á svæðisbundnar byggðaáætlanir á Íslandi eru bein afskipti stjórnvalda af byggðamálum enn við lýði. Einnig er misræmi á milli væntinga og trúar íbúa á að aðgerðir í byggðamálum sem samþykktar hafa verið af stjórnvöldum munu hafa þær afleiðingar í för með sér að fólki fjölgi og störfum fyrir háskólamenntaða einnig. Hins vegar eru bæði íbúar og stjórnvöld sammála um að náttura, menning og saga sé styrkleiki og sérstaða hinna dreifðu byggða sem beri að nýta.
Samspil þekkingarsamfélagsins og byggðaþróunar er aðalrannsóknar-spurning ritgerðarinnar. Umfjöllunarefni í tveimur fyrstu hlutunum er söguleg þróun lykilatburða og stefnumótandi orðræða stjórnvalda. Þriðja rannsóknar-spurningin varðar íbúa, bæði viðhorf þeirra til búsetu á dreifðum svæðum og þau áhrif sem tilkoma þekkingarsamfélagsins í formi fjarnáms hafði á líf þeirra. Íbúar völdu yfirleitt að stunda nám á þeim sviðum sem hentaði því samfélagi sem þeir bjuggu í. Konur voru líklegri til að velja nám sem styrkti stöðu þeirra í hinu persónulega lífi en karlar völdu nám sem stækkaði athafnarými þeirra og þátttöku í hinu opinbera lífi. Bæði kynin gera sér grein fyrir því að þau búa í karllægum samfélögum þar sem karllægum gildum er gert hærra undir höfði en kvenlægum. Slíkt gerir körlum kleift að vera virkari gerendur (e. place-makers) en konum.
Meginniðurstaðan er sú að byggðaþróun á rannsóknarsvæðunum snýst um efnahagslega þætti, svo sem atvinnusköpun, fólksfjölgun og rannsóknaverkefni sem einblína á aðalatvinnuveg svæðanna. Hins vegar gerir þekkingarsamfélagið dreifðum byggðum kleift að dýpka tengslin við umhverfislega, félagslega og menningarlega þætti og skapa þannig sjálfbær samfélög sem sýna seiglu. Það rímar við núverandi byggðastefnu bæði á Íslandi og á Vestureyjum Skotlands.
Að lokum eru sett fram þrjú viðmið sem gætu aukið seiglu samfélaga og stuðlað að því að þau verði sjálfbær. Þar er þekkingarsamfélagið í lykilhlutverki. Fyrsta viðmiðið er að skapa samstarf á breiðum grunni meðal hagsmunaaðila við gerð samfélagsáætlana. Annað viðmiðið er að stofna samfélagssjóð sem heldur utan um náttúruauðlindir hvers samfélags. Þriðja viðmiðið er að skapa svæðisbundið samstarf og/eða á landsvísu á milli háskóla, rannsóknastofnana og þekkingarsetra.
