Facing the Heartbeat of the World. Elías Mar, Queer Performativity and Queer Modernism

Abstract

In the late 1940s an Icelandic writer, Elías Mar (1924–2007), wrote and published novels that were set in Reykjavík and dealt with young men’s same-sex desire and sexual identity crisis. Later he became quite outspoken about his bisexuality and a well-known participant in one of the earliest queer subcultures in Reykjavík, a crowd that gathered at the café Adlon on Laugavegur 11 in the 1950s. This thesis discusses Elías’s published and unpublished texts, fictional as well as personal, from the 1940s and his transformation from a frustrated teenager to a young bisexual man and one of the best known Icelandic writers. In addition to literary analyses of the texts in question the thesis studies how writing and publishing them affected Elías’s personal and professional development; how becoming a published writer enabled him to travel, explore his sexual identity and express in his writings queer feelings and thoughts that rarely entered public discourse in Iceland at the time. The dissertation is the first comprehensive study of queer themes in Elías Mar’s work and the first dissertation on queer Icelandic literature. It also includes an examination of how homosexuality was ‘brought into discourse’ in Iceland in the early and mid-twentieth century and the role Elías – and his idol, the writer Halldór Laxness – played in that process. The findings show that while it was rarely addressed in the first half of the twentieth century, public discussion of homosexuality increased significantly around 1950 and included for the first time concerns regarding the existence of male homosexuals in Reykjavík. This suggests that (male) homosexuality was in this period becoming a more prominent part of Icelanders’ vocabulary and conception of the world. This development went hand in hand with other social and cultural changes generally referred to as modernisation. Homosexuality was, at least from the 1920s onward, often portrayed as a particularly modern phenomenon, both in writings that expressed concerns about modernisation and its impact on Icelandic society, culture and independence – often highly influenced by nationalist ideology – and in texts that dealt with modern life in a less condemnatory way, such as Halldór Laxness’s articles on culture and society and his novel The Great Weaver from Kashmir (1927). Such associations moreover often included links between homosexuality and homosexuals on the one hand, and ‘modern’ or ‘unconventional’ art and artists on the other; an idea that was materialised in Elías Mar and his companions at Laugavegur 11. The literary analysis focuses primarily on Elías’s first two novels, Eftir örstuttan leik (1946) and Man eg þig löngum (1949) but also on Vögguvísa (1950) and Elías’s short stories, poetry, notebooks, essays and other published and unpublished texts from the 1940s. It builds on Eve Kosofsky Sedgwick’s theoretical framework of queer performativity; a term which refers to a way of being and producing meaning in relation to sex, gender, sexuality and shame that escapes notions of homo- and heterosexuality. None of Elías’s characters ‘comes out’ or accepts a homo- or bisexual identity but queer performativity is manifested for example in their identity crises, narcissistic self-centredness and shame, failure or refusal to become normative hetero-masculine men, and their desire for other men. The narratives are also narcissistic in the sense that they are highly self-conscious and full of intertextual connotations; they are fiction about fiction. Art and fiction are, in fact, a queer symbolic system in Elías’s work; reading and writing, listening to music and watching films are queer performances that have transformative potentials and help the characters living with their shame and queer desires. The link between art and homosexuality, manifested in Icelandic public discourse, thus plays a central role in Elías’s fiction from the 1940s and this thesis suggests that for him, like his characters, artistic experience and expression was an essential part of being a queer man. Elías often emphasised the importance of writing what he called aktúel books, texts that actively engaged with contemporary times and in that he was under the influence of Halldór Laxness and socialist thought. Elías’s prose is rarely categorised as modernist but this thesis argues that his writings from the 1940s, like for example Halldór’s novels The Great Weaver from Kashmir and The Atom Station (1948), are aktúel and modernist in the sense that they are responses to the experience of modernity, explore and raise questions about modern society and underline the paradoxes and incoherences of modern life. The queer performativity in Elías’s work is seen here as a particularly modern and modernist theme, intertwined with his personal story, socialist political stand and aesthetic vision and with the modernisation of Icelandic society; a performative response to the experience of marginalisation.

Á síðari hluta fimmta áratugar síðustu aldar samdi Elías Mar (1924–2007) skáldsögur um unga karlmenn í Reykjavík, kynferðislegar sjálfsmyndarkreppur þeirra og samkynja langanir. Síðar tjáði hann sig nokkuð hreinskilnislega um að hann væri tvíkynhneigður og á sjötta áratugnum var hann m.a. þekktur fyrir að vera hluti af einum af fyrstu hinsegin menningarkimunum í Reykjavík, hópi fólks sem safnaðist saman á kaffihúsinu Adlon á Laugavegi 11. Þessi ritgerð fjallar um verk Elíasar frá fimmta áratugnum, útgefna texta jafnt sem handrit, skáldverk og persónuleg gögn, og það hvernig hverflyndur unglingur umbreytist í tvíkynhneigðan ungan mann og einn af þekktustu rithöfundum þjóðarinnar. Auk bókmenntagreiningar á verkum Elíasar er sjónum beint að því hvaða áhrif það hafði á hann, persónulega og faglega, að skrifa og gefa út þessa texta; hvernig það gerði honum kleift að ferðast, þreifa fyrir sér á kynferðissviðinu og tjá hinsegin tilfinningar og hugsanir sem rötuðu sjaldan inn í opinbera orðræðu á Íslandi á þeim tíma. Ritgerðin er fyrsta ítarlega rannsóknin á hinsegin hliðum höfundarverks Elíasar og jafnframt fyrsta doktorsritgerðin á sviði íslenskra hinsegin bókmennta. Í henni er einnig gerð grein fyrir því hvernig „kynvilla“ – en það var orðið sem þá var oftast notað um það sem í dag kallast samkynhneigð – varð hluti af opinberri orðræðu á Íslandi á fyrri hluta 20. aldar og um hana miðja. Horft er til þáttar Elíasar í því ferli og einnig Halldórs Laxness, sem segja má að hafi verið átrúnaðargoð Elíasar á þessum tíma. Niðurstöðurnar sýna að sjaldan var rætt opinberlega um kynvillu á fyrri hluta aldarinnar en um og eftir 1950 jókst slík umfjöllun umtalsvert og áhyggjur af kynvilltum karlmönnum í Reykjavík voru viðraðar að því er virðist í fyrsta sinn. Það bendir til þess að kynvilla (karla) hafi um þetta leyti orðið veigameiri þáttur í orðfæri og hugarheimi Íslendinga en áður. Þessi þróun átti sér stað samhliða öðrum breytingum sem oft eru kenndar við nútímavæðingu. Frá því á þriðja áratugnum að minnsta kosti var oft fjallað um kynvillu sem nútímafyrirbæri, bæði í skrifum sem létu í ljósi áhyggjur af áhrifum nútímavæðingar á íslenskt samfélag, menningu og sjálfstæði – oft undir sterkum áhrifum þjóðernishyggju – og í textum sem fjölluðu um nútímann á frjálslyndari nótum, svo sem greinum Halldórs Laxness um menningar- og samfélagsmál og skáldsögu hans Vefaranum mikla frá Kasmír (1927). Slík orðræða fól enn fremur oft í sér samband milli kynvillu og kynvillinga annars vegar og „nútímalegrar“ eða „óhefðbundinnar“ listar og listamanna hins vegar. Sú hugmynd raungerðist síðan á Laugavegi 11 þar sem Elías og félagar hans komu saman. Í bókmenntagreiningarköflunum er einkum fjallað um fyrstu tvær skáldsögur Elíasar, Eftir örstuttan leik (1946) og Man eg þig löngum (1949), en einnig Vögguvísu (1950) og smásögur hans, ljóð, minnisbækur, ritgerðir og ýmis handrit frá fimmta áratugnum. Greiningin byggir á kenningum Eve Kosofsky Sedgwick um hinsegin gjörningshátt (e. queer performativity) en hugtakið vísar til veruhátta og merkingarbærra athafna sem tengjast kyni, kynverund og skömm en falla ekki að hugmyndum um sam- og gagnkynhneigð. Engin af skáldpersónum Elíasar „kemur út úr skápnum“ eða tekur upp sam- eða tvíkynhneigða sjálfsmynd en í sjálfsmyndarkreppu þeirra, narsískri sjálfshverfu, skömm, samkynja löngunum og því hvernig þeir forðast eða mistekst að tileinka sér normatífa gagnkynhneigða karlmennsku er fólginn hinsegin gjörningsháttur. Frásagnirnar eru einnig narsískar að því leyti að þær eru afar sjálfsmeðvitaðar og fullar af textatengslum; þær eru sjálf-sögur. Skáldskapur og listir eru raunar hinsegin táknkerfi í verkum Elíasar; það að lesa og skrifa, hlusta á tónlist og horfa á kvikmyndir eru hinsegin gjörningar sem fela í sér umbreytingarmöguleika og hjálpa persónunum að lifa með skömm sinni og samkynja löngunum. Tengslin milli listar og kynvillu, sem koma fram í opinberri orðræðu, eru því einnig í lykilhlutverki í skáldskap Elíasar frá fimmta áratugnum. Í þessari ritgerð er þeirri kenningu slegið fram að í hans augum, líkt og persónanna sem hann skapaði, hafi listræn reynsla og tjáning verið mikilvægur hluti af því að vera hinsegin. Elías lagði mikla áherslu á það sem hann kallaði „aktúelar“ bækur; að skrifa verk sem tækjust á virkan hátt á við samtímann. Í því var hann undir augljósum áhrifum frá Halldóri Laxness og sósíalískri hugsun. Bækur Elíasar eru sjaldan taldar til módernískra verka en hér er því haldið fram að prósaverk hans frá fimmta áratugnum, líkt og til dæmis skáldsögur Halldórs, Vefarinn mikli frá Kasmír og Atómstöðin (1948), séu aktúel og módernísk verk, því þau eru viðbrögð við nútímanum, rýna í og gagnrýna ýmsar hliðar á nútímasamfélögum og draga fram þversagnir og ósamræmi í lífi nútímamannsins. Hinsegin gjörningshátturinn í verkum Elíasar er því nútímalegt og módernískt þema sem tengist einkalífi höfundarins, sósíalískum skoðunum hans og fagurfræðilegri sýn og nútímavæðingu íslensks samfélags.