The Centrifugal Force: Neoliberalism and Nationality in Iceland’s Marriage Equality Debate, 1996–2015

Abstract

Á 10. áratug tuttugustu aldar og fyrsta áratug þeirrar tuttugustu og fyrstu voru uppi miklar deilur í íslensku samfélagi um það sem jafnan var kallað „hjónaband samkynhneigðra“ (þ.e. jafnrétti til hjónabands). Á meðan hinsegin fólk þrýsti á um að öllum einstaklingum skyldi leyft að giftast óháð kyni, þá mótmæltu æðstu embættismenn þjóðkirkjunnar þeim hugmyndum harðlega. Afstaða þeirra var að hjónaband skyldi skilgreinast sem eingöngu á milli karls og konu; samkynhneigð pör mættu hins vegar „staðfesta samvist“ sína á borgaralegan hátt. Báðir aðilar beindu rökum sínum að ríkisvaldinu, sem hneigðist meira og meira að málstað hinsegin fólks eftir því sem leið á fyrsta áratuginn. Ein hjónabandslög voru samþykkt árið 2010 og árið 2015 fjarlægði kirkjuþing „samviskufrelsi“ presta til þess að neita að gefa saman hinsegin pör. Í þessari grein er bent á hluta deilunnar sem ekki hefur verið fjallað um fyrr: þátt nýfrjálshyggjunnar. Biskup Íslands, Karl Sigurbjörnsson, færði rök fyrir því í ræðu og riti að jafnrétti til hjónabands væri afurð nýfrjálshyggjuvæðingar íslensks samfélags sem væri að missa niður gamla siði og hefðir í klær einstaklings- og gróðahyggjunnar. Málstað sínum til stuðnings beitti biskupinn hinum svokallaða „norræna samruna“ þjóðar, ríkis og þjóðkirkju, en Norðurlöndin hafa þá sérstöðu að þar var lengst af varla hægt að skilja á milli þessara þriggja stofnana. Þar með hafði kirkjan, að sögn Karls og hans bandamanna, veraldlegt vald yfir hjónabandinu; Alþingi gat því ekki breytt hjónabandslöggjöf án þess að hafa til þess leyfi kirkjuþings. Þannig börðust Karl og aðrir hátt settir embættismenn kirkjunnar gegn jafnrétti til hjónabands með bæði hefðarrökum og rökum sem vörðuðu sjálft eðli stjórnskipunar Íslands. Á meðan þessu stóð fóru orðræður vaxandi á Íslandi sem máluðu landið upp sem í kapphlaupi við önnur þjóðríki, sérstaklega þau norrænu, um að koma á sem fullkomnustu jafnrétti til hjónabands. Sigur í þessu kapphlaupi gat styrkt íslenskt þjóðarstolt og fært landinu frægð og frama á hinu alþjóðlega sviði. Samkvæmt þessum orðræðum var þjóðkirkjan að halda aftur af þjóðinni í kapphlaupinu með afstöðu sinni og skapaði hún þar með klofning milli þjóðar og þjóðkirkju. Á sama tíma nýfrjálshyggjuvæddust orðræðurnar um hjónabandið sjálft, þar sem hjónabandið varð að eins konar samrunasamningi milli markaðsaðila, og skiptir þá kyn aðilanna engu máli. Niðurstaðan varð því að ríkið, sem var undir djúpum áhrifum nýfrálshyggjunnar, snerist gegn þjóðkirkjunni og tók að hampa jafnrétti til hjónabands í samræmi við hugmyndafræði „samkynhneigðar þjóðernishyggju“ (e. homonationalism). Kirkjan færðist frá miðju þjóðarímyndarinnar og í átt að jaðrinum en hinsegin fólk (aðallega hommar og lesbíur) sem fylktust í kringum nýfrjálshyggjuvædda hjónabandsstofnunina færðust nær ríkinu í miðjunni. Þannig hafði deilan um „hjónaband samkynhneigðra“ í för með sér róttæka breytingu á ímynduðu landslagi þjóðarinnar.