Akademískt frelsi, ábyrgð og hömlur : Sjónarmið háskólakennara á Íslandi

Abstract

Akademískt frelsi er órjúfanlegur þáttur háskólastarfs. Í greininni er rakið inntak og mikilvægi akademísks frelsis og sagt frá niðurstöðum rannsókna á skilningi íslenskra háskólakennara á því og ógnum þess. Tilgreindir eru tveir inntaksþættir, (a) frjálst val viðfangsefna og aðferða í rannsóknum og kennslu og (b) þekkingar- og heilindakrafa. Greinin byggir á gögnum úr þremur gagnasöfnum sem safnað var í tveimur rannsóknarverkefnum, þ.e. gögnum úr spurningakönnun og viðtölum; hópviðtölum í fyrra rannsóknarverkefninu og einstaklingsviðtölum í því síðara. Spurningakönnunin var lögð fyrir árið 2011, hópviðtölin tekin árið 2014 og einstaklingsviðtölin árin 2019-2020. Alls var rætt við 48 akademíska starfsmenn úr þremur háskólum, 26 konur og 22 karla. Viðmælendur voru spurðir hvaða skilning þeir legðu í akademískt frelsi og hvernig það tengdist ólíkum þáttum starfs þeirra sem rannsakenda og háskólakennara. Niðurstöðurnar eru þær að íslenskir háskólakennarar meta akademískt frelsi mikils og tengja það helst við frjálst val viðfangsefna og aðferða í rannsóknum en einnig kennslu. Skilningur er á því að frelsinu fylgja kröfur um þekkingu og heilindi sem lúta jafningjamati, bæði í rannsóknum og kennslu. Viðmælendur finna fyrir því að á sumum sviðum er þrengt að akademísku frelsi þeirra, og kemur sá þrýstingur frá stjórnmálum og atvinnulífi, og sömuleiðis geta rannsóknasjóðir, matskerfi og þröngir útgáfukostir takmarkað frelsi rannsakenda. Hvorki komu fram áhyggjur af lausráðningu né þöggun. Svipuð viðhorf koma fram í öllum þremur gagnasöfnunum.