Hér er fjallað um stöðu þjóðkirkjunnar í íslensku samfélagi frá miðri 20. öld og fram yfir aldamót og kröfu hennar og stuðningsmanna hennar um aukið sjálfstæði frá ríkisvaldinu en um leið óheftan aðgang að hinu opinbera rými sem grundvallartrúarstofnun samfélagsins. Sýnt er fram á að þessi krafa felst í þjóðkirkjuhugtakinu, sem er í senn trúfræðilegt, félagsfræðilegt og lögfræðilegt. Þjóðkirkja gegnir að eigin mati þjónustuhlutverki gagnvart öllum landsmönnum um leið og hún varðveitir hina trúarlegu menningarhefð og miðlar henni til nýrra kynslóða. Kristnitökuhátíðin á Þingvöllum árið 2000 var táknræn staðfesting á þessu og sameiginlegum skilningi ríkis og kirkju að þessu leyti. Um leið var verið að halda upp á og heiðra kirkjuskilning Sigurbjörns Einarssonar biskups sem var áhrifamesti kirkjuleiðtogi Íslands á seinni hluta 20. aldar. Gagnrýnin á þessa hátíð og það að hún varð ekki sú þjóðhátíð sem margir leiðtogar kirkjunnar höfðu vænst til og viðbrögð Sigurbjörns Einarssonar báru vitni um að staða þjóðkirkjunnar í hinu opinbera rými var breytt. Aðgreiningin sem hafði orðið og gagnrýni á sérréttindastöðu kirkjunnar gáfu öflum sem studdu sig við kröfuna um trúfrelsi og jafnræði trúfélaga byr undir báða vængi. Í upphafi 21. aldar er staða þjóðkirkjunnar að mörgu óviss og ímynd hennar hefur skaddast. Sjálfstæði hennar hefur ekki styrkt hana í sessi og sú endurnýjun sem vonast var til að kristnitökuhátíðin hefði í för með sér hefur látið á sér standa.
The present essay deals with the situation of the Icelandic National Church within Icelandic society from the middle of the 20th century and into the beginnings of the 21st and the institution’s and her supporters’ demand that the National Church should be granted more independence from the State while at the same time enjoying unhindered admittance to the public sphere in her role of being the basic religious institution in the society. It was argued that this demand rests on the very idea inherent in the concept of a national church, she being simultaneously a religious, societal and legal identity. A national church views herself as being obliged to render service to all the inhabitants of the country and at the same time she considers herself to be a guardian of the religious-cultural traditions having the task to communicate them to new generations. The festivities commemorating the acceptance of Christianity at Þingvellir (Parliament Plains) in the year of 2000 were a symbolic confirmation of this and also the mutual agreement between state and church in this regard. Also at the festivities Bishop Sigurbjörn Einarsson’s thoughts concerning the church were celebrated and honored, but he was the most influential church leader in Iceland during the latter half of the 20th century. The criticism of the festivities, the fact that they did not turn out to be the national festival occasion that the leaders within the church had envisaged, and Sigurbjörn Einarsson’s reactions proved that the situation of the National Church within the public sphere had undergone a change. The divergence that had come about and
the criticism of the privileged positon of the church proved to be very favorable to groups demanding religious freedom and the equal rights of religious societies. At the outset of the 21st century the situation of the church is uncertain and her image has been damaged. Her independence has not made her position firmer and the renewal that the festivities commemorating the acceptance of Christianity were supposed to bring, has not materialized.
