Laxdæla sem fóður fyrir gagnrýna hugsun

Abstract

Fornbókmenntir gefa tilefni til margvíslegra rökræðna um flókin álitamál af ýmsu tagi og henta því ágætlega til að þjálfa nemendur í gagnrýninni hugsun. Ritverk eins og Laxdæla saga er raunar sérstaklega ákjósanlegt sem tæki til að þjálfa gagnrýna hugsun grunnskólanema. Fjallað er um tvær hliðar þessa máls; sú fyrri er heimspekileg og varðar sjálfa hugmyndina um gagnrýna hugsun, sú síðari er verkleg og lýtur að veruleika ofhlaðins skóla sem þarf að sinna ótal viðfangsefnum á sama tíma, hefur takmörkuð námsgögn, býr við mjög stýrt skipulag, og hefur yfir að ráða kennurum sem hafa ekki endilega pælt mikið í gagnrýninni hugsun. Gagnrýnin hugsun er færni sem gerir ráð fyrir tilteknum vitsmunadygðum, siðferðisdygðum og verknaðardygðum. Þjálfun í gagnrýninni hugsun fellur þannig innan þess sem kallað hefur verið skapgerðarmenntun eða mannkostamenntun (e. character education). En hefur Laxdæla einhverja kosti fram yfir aðrar bókmenntir sem kennsluefni í gagnrýninni hugsun? Svar við þessari spurningu lýtur að verklegri hlið viðfangsefnisins. Laxdæla hefur verið lesin í skólum í fjölmörg ár og er líkleg til að halda þeirri stöðu í náinni framtíð. Gera má söguna að námsefni skóla án þess að leggja eitthvað nýtt inn í skólastarfið, raunhæft er að búa til stuðningsefni án þess að það úreldist á skömmum tíma, skólar eru líklegir til að eiga bekkjarsett af bókinni, kennarar kannast við söguna og vitað er hvaða aldurshópur ræður við hana. Þessa kosti hefur Laxdæla umfram margar aðrar bækur. Auk þess er sagan margræð og fjallar um málefni sem brenna á ungmennum; hún fjallar um vináttu, trúmennsku, heiðarleika, sáttfýsi og samskipti, og líka um hatur, sviksemi, lygar og blekkingar, óheiðarleika, heift og hefnigirni. Ef saga eins og Laxdæla er lesin sem opið tilboð um samræður um dygðir og lesti hefur það áhrif á stöðu kennarans. Annars vegar er kennarinn sérfræðingur sem þekkir söguna, velur orð og hugtök sem notuð eru til að opna söguna, stýrir yfirferð og skilgreinir þau verkefni sem eru unnin. Á hinn bóginn býr kennarinn ekki yfir „hinni réttu túlkun“ eða „veit hvert rétta svarið er“ heldur er hann jafningi nemenda í þeim pælingum sem sagan gefur tilefni til. Ein leið til að komast út úr einhliða miðlun í kennslu yfir í gagnrýnar samræður er að taka skáldverk, sem kalla á róttæka túlkun og þar sem enginn endir er á þeim spurningum sem kunna að vakna, og nálgast það sem opið tilboð um samræðu.