Ölvis rímur sterka og Bragða-Ölvis saga. Handrit, miðlun og þróun

Abstract

Rannsókn þessi fjallar um Ölvis rímur sterka og Bragða-Ölvis sögu og miðast við að endurmeta aldur rímnanna sem og prósagerðarinnar, auk þess sem leitast er við að varpa ljósi á þróun íslenskra bókmennta með sérstakri áherslu á Ölvis rímur sterka og Bragða-Ölvis sögu. Í upphafi er fjallað um þróun rímnahefðarinnar fram til siðbreytingar, og í framhaldinu eru rímurnar og sagan athugaðar og settar í samhengi við bókmenntaþróun síðmiðalda. Textaútgáfur á rímunum og sögunni, eftir öllum varðveittum textavitnum, fylgja verkinu í viðauka, þar sem efnið er að mestu óútgefið. Rannsóknin miðast því ekki einungis við það að auka við þekkingu á bókmenntaflóru Íslands á fyrri öldum, sagnaþróun og samblöndun hefða, heldur tryggir hún einnig aðgengi að þessum áður óútgefnu textum og kemur þeim þar með inn í fræðilega jafnt sem almenna umræðu. Í ritgerðinni er leitast við að útskýra íslenska bókmenntahefð og sagnaþróun og skilja hvernig frásagnir „flökkuðu“ á milli bókmenntategunda og voru aðlagaðar í breytilegu formi í takt við samfélagið. Leitast er við að aldursgreina rímurnar og prósagerðina, greina samband þeirra innbyrðis (breytingar á efnistökum, lesbrigði og tilfærslu milli miðlunarforma) en einnig samband þeirra út á við (þ.e. tengsl við annað efni og hvernig efnið um Ölvi passar inn í bókmenntahefð og þróun á Íslandi). Spurt verður hvaða efni hafi legið að baki rímunum og hvernig efnið um Ölvi tengist fornaldarsögum, riddarasögum og konungasögum, en formgerð, eða flétta, í rímunum virðist benda til þess að flóknari, lengri og ítarlegri frásögn hafi verið uppspretta rímnaflokksins um Ölvi. Þar sem rímur voru, næstum undantekningarlaust, ortar eftir áður skrifuðum og þekktum sögum er ekki fjarri lagi að spyrja hvort efnið um Ölvi sé komið frá glataðri prósafrásögn. Í framhaldinu er svo spurt hversu gamlar Ölvis rímur sterka eru og hvenær sagan sem lá að baki hafi verið þekkt, hvaða sagnahefð efnið tilheyri og hvaða þróun sé greinileg af breytingum þess. Að lokum er spurt eftir hvaða leiðum efnið varðveittist og hvernig það breyttist við tilfærslu á miðlunarformum og milli handrita, hvaða lögmál eru bundin við frásagnarformið og hvar mörk skrifarans til að hafa áhrif á textann liggja. Reynt verður að svara þeim spurningum hvenær og hvernig prósagerðin varð til og hvað breytist við tilfærslu efnis milli miðla, svo sem frá prósa yfir í rímur og aftur úr rímum yfir í prósa. Leitast verður við að skýra tengsl Ölvis rímna sterka við aðra rímnaflokka og rímnahefðina í heild sinni ásamt tengslum Bragða-Ölvis sögu við bókmenntir miðalda og aðrar afleiddar rímnasögur. Áhersla er lögð á að tengja söguna bókmenntaþróun á Íslandi og þróun rímnahefðarinnar á elstu skeiðum. Í þessu samhengi verður spurt hvað breytingar á efninu og textanum geti sagt okkur um ritunartímann, samfélagið sem varðveitti söguna og hugmyndafræði þess.This study is centered around Ölvis rímur sterka and Bragða-Ölvis saga and focuses on reassessing the age of the rímur and of the derivative prose version, as well as trying to shed light on literary development eith special emphasis on Ölvis rímur sterka and Bragða-Ölvis saga. The material will be examined and placed in the context of the literary development of the late Middle Ages. Text editions of the rímur and the saga, based on all preserved manuscripts, have been prepared and made available in an appendix to this study, as the material is mostly unpublished. The research is therefore not only aimed at increasing knowledge of the literary flora of Iceland in previous centuries, the development of sagas and the blending of traditions, but it also ensures access to these previously unpublished texts and thereby brings them into academic as well as general discussion. An effort is made to explain the Icelandic literary tradition and the development of stories and to understand how narratives “wandered” between literary genres and were adapted in a changing form in line with societal changes. The study will attempt to date the rímur and the saga, analyze their internal relationship (changes in subject matter, reading variations and shift between literary forms) but also their relationship externally (i.e. connection with other material and how the material about Ölvir fits into literary tradition and development in Iceland). An attempt will also be made to describe the development of the rímur tradition until the Reformation. It will be asked what material lay behind the rímur and how the material about Ölvir is related to fornaldarsögur, riddarasögur and konungasögur, as the structure and narrative thread in the rímur seems to indicate that a more complex, longer and detailed narrative was the source of the rímur. Since rímur were, almost without exception, based on previously written prose sagas, it is not farfetched to ask if the material about Ölvir might derive from a lost prose narrative. One might also ask how old the rímur are and when the saga that they are based upon might have been known, which literary tradition it belongs to and what development can be discerned from its changes. Questions will be posed concidering the perservation of the material and how the it changed during the transfer of media forms and between manuscripts, what laws are bound to the narrative form and where the limits of the writer to influence the text lie. An attempt will be made to answer when and how the prose version was created and what changed when the material was transferred between media, such as from prose to rímur and again from rímur to prose. An effort must be made to clarify the relationship between Ölvis rímur sterka and other rímur cycles, and the rímur tradition, as well as the relationship between the Bragða-Ölvis saga and medieval literature and other rímur-derived sagas. It will also be investigated what the changes in the material and in the text can tell us about the time of writing, the society that preserved the story, its ideology, or about literary development in Iceland and the development of the rímur tradition in the earliest periods