Þessi ritgerð er unnin út frá heimildum um tímabil sem tvær heilbrigðisstarfsstéttir á
Íslandi gengu í gegnum á 120 árum, frá 1760–1880. Læknastétt var eingöngu skipuð
körlum en í yfirsetukvennastétt gátu bæði lærðir sem ólærðir karlar og konur starfað.
Orðin yfirsetukonur og yfirsetukvennastétt eru óþekkt í nútímamáli Íslendinga en þau
orð voru notuð um það fólk sem sinnti fæðandi konum á tímabili rannsóknarinnar.
Báðar stéttirnar höfðu það hlutverk að koma fæðandi konum á Íslandi til hjálpar en með
mismunandi hætti. Önnur stéttin, þ.e. læknastéttin, hafði einnig skyldum að gegna
gagnvart sjúku fólki en yfirsetukonur sinntu eingöngu fæðandi konum og nýfæddum
börnum þeirra. Þróunin sem þessar tvær stéttir fóru í gegnum átti eftir að hafa í för með
sér að verkaskipting starfa í fæðingarhjálp varð skýrari þegar leið á 19. öld.
Rannsókn mín fjallar einnig um þá fæðingarþjónustu sem konum á Íslandi stóð til
boða á árunum 1760–1880. Á umræddu tímabili urðu nokkrar mikilvægar framfarir í
fæðingarhjálp kvenna hér á landi. Menntun lækna fór vaxandi og einkenndist bætt
heilbrigðisþjónusta meðal annars af viðleitni stjórnvalda í Danmörku til að bæta
aðstoð við fæðandi konur. Er sjónum beint að þeim einstaklingum er komu að
fæðingarhjálp. Í fyrsta lagi menntun þeirra og hvaða hlutverki þeir gegndu í ferlinu. Í
öðru lagi er rannsakað hvernig laga– og reglugerðarumhverfið þróaðist og hvaða
verkanir það hafði í för með sér. Í þriðja lagi er farið yfir það hvernig þróun þekkingar
og miðlunar hennar hafði mismunandi áhrif á menntun karla í læknastétt. Aukin
menntun hafði einnig áhrif á stétt yfirsetukvenna og forsendur þeirra til að gegna
hlutverki sínu. Aldrei áður hefur hér á landi farið fram jafn ítarleg athugun á þeirri
fæðingarhjálp sem konum stóð til boða á þessu árabili. Íslenskar aðstæður eru í
forgrunni í rannsókninni en einnig gripið til samanburðar við Danmörku, þar sem
Ísland var hluti af danska ríkinu. Þar að auki er fjallað um fæðingarhjálp og aðstæður
fæðandi kvenna á Englandi á 18. öld.
Rannsókn þessi er meðal annars byggð á gögnum um konur og karlmenn sem komu
að fæðingarhjálp á Íslandi á árunum 1760–1880. Um tvenns konar hópa af
yfirsetukonum var að ræða. Fyrir það fyrsta voru það konur sem sinntu starfinu án þess
að hafa menntun eða próf í yfirsetukvennafræði að baki og hins vegar konur sem lærðu
og luku prófi í yfirsetukvennafræðum og voru síðan skipaðar eða ráðnar sem
yfirsetukonur af yfirvöldum. Þær fengu greidd laun úr sérstökum konungssjóði. Þeir
karlmenn sem komu að fæðingarhjálp á þessu tímabili eru flokkaðir í fernt. Fyrst má
nefna ólærða karla sem tóku að sér hlutverk yfirsetukvenna. Í öðru lagi eru það prestar
sem höfðu enga formlega menntun í yfirsetukvennafræði en voru stoð sóknarbarna
sinna, sem leiddi í nokkrum tilfellum til þess að þeir gerðu það sem þeir gátu til að veita barnshafandi og fæðandi konum hjálp. Í þriðja lagi eru það karlar sem höfðu lokið
yfirsetukvennaprófi. Reyndist aðeins einn karlmaður hafa lokið yfirsetukvennaprófi á
þessu tímabili sem ekki var læknir. Ég kýs að velja menntuðum læknum stað í fjórða
hópnum sem rannsókn mín fjallar um en á umræddu tímabili voru eingöngu karlar í stétt
lækna hér og í Danmörku. Þeir sem töldust til lækna voru annars vegar þeir sem höfðu
litla sem enga menntun í yfirsetukvennafræði og hins vegar þeir sem fengu bæði
verklega og bóklega kennslu í því fagi.
Fyrsti vísir að formlegri aðkomu karla að fæðingarhjálp var með ráðningu fyrsta
landlæknisins til Íslands árið 1760. Þá var vísað á bug reynslu og trú á náttúrulega
hæfni einstaklinga í að hjálpa konum í barnsnauð. Beita skyldi aðferðum sem
læknisfræðin hafði staðfest sem réttmæta í þeim tilgangi að stuðla að öruggari
fæðingarhjálp. Þrátt fyrir viðleitni danskra stjórnvalda við að koma á sama
heilbrigðiskerfi hér á landi og tíðkaðist í Danmörku og veita konum fæðingarþjónustu
lærðra yfirsetukvenna lánaðist það ekki. Fáar konur luku námi í yfirsetukvennafræði
hér og urðu barnshafandi konur að reiða sig á ólært fólk sem víðast hvar á landinu
gegndi störfum yfirsetukvenna. Í þeim hópi voru ólærðir karlar, prestar og bændur
sem buðu fram aðstoð sína þegar barnið vildi í heiminn. Þessir karlar voru taldir búa
yfir sérstökum eiginleikum sem yfirleitt voru eignaðir konum en það var að sýna
nærgætni og umhyggju. Einn karl sem ekki hafði læknismenntun lauk yfirsetukvennaprófi
á Íslandi. Hans menntun hlaut ekki viðurkenningu og er skýringin
sennilega sú að það tíðkaðist ekki í Danmörku að karlar sinntu fæðingarhjálp nema
sem lærðir læknar. Þrátt fyrir að læknar hefðu litla sem enga þekkingu á
fæðingarhjálp áttu þeir samkvæmt lagaboðum að sjá um erfiðar fæðingar frá árinu
1787. Breyting varð á þessu þegar leið á 19. öldina en þá voru læknanemar skyldugir
að starfa á Den kongelige Fødselsstiftelse í Kaupmannahöfn í tiltekinn tíma. Þar hlutu
þeir verklega þjálfun í að taka á móti börnum, annað hvort með berum höndum eða
fæðingartöngum. Þegar íslenskir læknar voru komnir með þessa menntun og reynslu í
fæðingarhjálp og lærðum yfirsetukonum hafði fjölgað þannig að hægt var að manna
yfirsetukvennaumdæmin var bæði ólærðum körlum og konum ýtt út með lagaboðum.
Yfirsetukvennaskóli var stofnaður hér á landi árið 1912 og var aðeins konum heimilt
að stunda þar nám. Sá skóli sá um að útskrifa yfirsetukonur. Árið 1925 var fyrsti
prófessor í yfirsetukvennafræði ráðinn við læknadeild Háskóla Íslands. Hlutverk hans
var að kenna læknanemum yfirsetukvennafræði. Frá þeim tíma er markar upphaf
þessarar rannsóknar hefur menntun og aðbúnaður í umönnun barnshafandi kvenna
vaxið svo að nú er Ísland eitt þeirra ríkja þar sem bæði fæstar mæður og ungbörn
deyja í fæðingum. En það er hollt að líta um öxl og skoða fortíð og minnast með
virðingu þeirra sem lögðu sitt af mörkum konum í barnsnauð til líknar.
This paper is based on sources that describe a 120-year period in the history of two
medical professions in Iceland, from 1760–1880. Physicians were at the time
exclusively male, but midwives (Icel. yfirsetukona/yfirsetumaður, literally
“woman/man who sits [and watches] over”) could include both educated and
uneducated men and women. The words yfirsetukona and yfirsetumaður are unknown
in modern Icelandic, but during the period under study it was used to refer to those
who attended women in labor. Both professional classes were tasked with assisting
Icelandic women in childbirth, but their roles differed. Physicians had responsibilities
toward other sick persons, while midwives only attended to women who were giving
birth and their newborn infants. The evolution of these two professions resulted in a
clearer division of labor in obstetrical care as the 19th century progressed.
My study also examines the obstetrical care available to women in Iceland
between 1760–1880. During the period in question, several important advances were
made in obstetrical care in Iceland. Doctors' education increased, and among
improvements in healthcare was an increased effort by the government in Denmark to
provide care to women during childbirth. The study focuses on those individuals who
were involved in obstetrical care. First, these individuals' education and their roles in
the process are characterized. Second, the study lays out the evolution of the legal and
regulatory framework and its consequences. Third, the study examines the ways in
which the progression of knowledge and its communication had an impact on the
education of doctors. Increased levels of education also affected yfirsetukonur and
their ability to perform their role. No other Icelandic study has examined the
obstetrical care available during this period in such detail. The emphasis of the study
is on Icelandic conditions, but comparisons are also made with Denmark, as Iceland
was a part of the Danish state. Obstetrical care and the conditions of childbearing
women in 18th–century England are also discussed.
This study is based on data on women and men who provided obstetrical care in
Iceland in 1760–1880. The women could be divided into two groups: women who
performed the work without having any education or degree in midwifery, and educated
midwives who had completed a course of study and been appointed or hired as midwives
by the government. They were paid a salary from a special royal fund. The men who
participated in obstetrical care during this period fall into four categories: First, there were
uneducated men who took on work as midwives. Second, there were pastors who had no
formal education in midwifery but supported members of their congregation, which could
in some instances lead to their assisting women during pregnancy and childbirth. Third, there were men who had completed studies in midwifery and been certified as midwives.
Only one man who was not also a doctor proved to have completed this certification
during the study period. I opt to place educated physicians in a fourth category; during the
period under study, only men were doctors both in Iceland and Denmark. Doctors were
further divided into those who had little or no education in obstetrics and those who had
received both academic and practical instruction in the discipline.
The formal involvement of men in obstetrical care came with the hiring of the
first Chief Medical Officer for Iceland in 1760. This entailed a rejection of experience
of and belief in the natural ability of individuals to assist women during childbirth.
The methods that had been validated by medical science should now be employed, in
order to make childbirth more safe. The efforts of the Danish government to establish
a healthcare system like the Danish one here in Iceland and provide women with
access to educated midwives were unsuccessful. Few women trained as midwives,
and expectant mothers had to rely on uneducated individuals who served as midwives
in most parts of the country. This group included uneducated men, pastors and
farmers who offered their assistance when a child was ready to enter the world. These
men were considered to possess special characteristics that were usually associated
with women and were seen as caring and sensitive. One man who was not a doctor
completed education as a midwife in Iceland. His education was not recognized,
probably because it was not the custom in Denmark for men to assist in childbirth
except as educated doctors. Although doctors had little or no knowledge of obstetrics,
they were required by law to provide care during difficult births from 1787 onward.
This changed later in the 19th century, when medical students were required to work
for a time at the Royal Maternity Home, Den kongelige Fødselsstiftelse, in
Copenhagen. There they received practical training in delivering children, either with
their bare hands or with obstetrical forceps. When Icelandic doctors returned home
with this education and experience of delivery and the number of educated midwives
had increased to the point where the official government posts could be manned,
uneducated men and women were pushed out of the profession with legal decrees. A
school of midwifery was established in Iceland in 1912, and only women were
permitted to enroll. That school was responsible for graduating midwives. In 1925,
the first professor of obstetrics was hired by the University of Iceland's medical
department. His role was to teach obstetrics to medical students.
Since the start of the period covered by this study, education and conditions for
obstetrical care have improved so greatly that Iceland is now one of the countries with
the lowest rates of both infant and maternal mortality in childbirth. Still, it is worth
pausing to reflect on the past and pay respects to those who worked to alleviate the
suffering of women in labor.
