Þessi ritgerð fjallar um samfélag múslíma á Íslandi, innbyrðis tengsl þess sem og samskipti
við íslenskt þjóðfélag og stofnanir þess. Staða þessa samfélags er sett í sögulegt og pólitískt
samhengi og einkum þá orðræðu sem varð áberandi eftir 11. September 2001, þar sem
viðhorf Vesturlanda til múslíma, íslam og hins svokallaða múslímska heims, tóku í vaxandi
mæli á sig neikvæðan blæ. Þetta lýsti sér m.a. í aukinni andúð gegn múslímum í vestrænum
ríkjum, þar sem hugtakið íslamófóbía varð áberandi í opinberri orðræðu. Hið fámenna
samfélag múslíma á Íslandi hefur ekki farið varhluta af þessari orðræðu, en hún varð samt
fyrst áberandi í kjölfarið á úthlutun lóðar til moskubyggingar, en fyrir þann tíma höfðu and múslímsk viðhorf á Íslandi fyrst og fremst verið innflutt erlendis frá, þar sem ekki var hægt
að heimfæra þessi viðhorf til atvika á Íslandi. Fram að úthlutun lóðarinnar var samfélag
múslíma á Íslandi nær ósýnilegt og þess vegna þurfti að flytja neikvæða umfjöllun erlendis
frá og tengja þá neikvæðni múslímum á Íslandi.
Megin markmið ritgerðarinnar er að sýna fram á stöðu samfélags múslíma á Íslandi útfrá
þeirra eigin sjónarhóli og setja hana í hnattrænt, sögulegt og pólitískt samhengi og greina frá
félagslegum, menningarlegum og trúarlegum þáttum í því samhengi. Rannsóknin byggir á
etnógrafískri þáttökuaðferð, opnum viðtölum og óformlegum samræðum á vettvangi, sem
og á fjölmiðlarýni og opinberri orðræðu um þennan þjóðfélagshóp á Íslandi. Helstu
kenningalegu áherslur snúa að félagslegum og menningarlegum margbreytileika,
samskiptum minnihlutahópa við meirihlutasamfélagið og um skörum margbreytilegra
sjálfumleika í flóknu félagslegu og menningarlegu umhverfi.
Í ritgerðinni skoða ég skipulag hins múslímska samfélags á Íslandi, trúfélög og þann
starfa sem þar á sér stað og samskipti þessara félaga innbyrðis. Ég greini frá samskiptum
þessara trúfélaga við nokkrar íslenskar stofnanir tengdar ríkinu, og þar sést að samfélag
múslíma á Íslandi er í töluvert miklum formlegum og óformlegum samskiptum við bæði
veraldlegar og trúarlegar stofnanir og félög. Ég beini sjónum að því hvað það felur í sér að
vera múslími, hvað múslímskur sjálfumleiki er, með orðum þátttakenda minna, og hvernig
sá þáttur skarast við sjálfumleika tengda þjóðerni, uppruna og margskonar menningarlegum
þáttum. Ég geri grein fyrir trúarlegum orðræðum meðal þátttakenda minna, trúarlegu
áhrifavaldi í eins fámennu trúarlegu samfélagi eins og á Íslandi, sem og trúarlegum
athöfnum, sem höfundur tók þátt í. Spurt er hvort hægt sé að tala um eitthvað sérstakt
íslenskt íslam en samkvæmt athugunum höfundar og ummæla þátttakenda er það ekki
tilfellið. Hluti af umræðunni um trúarlega sjálfsmynd er um íslenska trúskiptinga, Íslendinga
sem hafa tekið íslamstrú og um hverskonar félagsleg og menningarleg umskipti það felur í
sér. Einnig er varpað ljósi á menningarlega og félagslega þætti sem snúa bæði að íslensku
þjóðfélagi og félagslegum og trúarlegum hefðum múslíma og íslam, sem hefur margvíslegar
birtingarmyndir.
Að lokum er fjallað um orðræður og umræður sem urðu áberandi í íslensku samfélagi,
einkum meðal opinberra aðila úr stjórnmálum og fjölmiðlaheimi. Þar lýsi ég og greini
fjölmiðlaumræðu í kjölfar moskumálsins svokallaða, í kjölfar úthlutunar lóðar fyrir mosku í
Reykjavík 2013, sem varð áberandi um skeið, þar sem and-múslímskum hugmyndum og
viðhorfum var gefið vind undir vængi, sem var í fyrsta sinn sem íslamófóbía byggðist á
innlendum atburðum og aðstæðum, en áður höfðu slíkar hugmyndir einkum verið
endurunnar úr erlendri umræðu, einkum frá miðlum á Norðurlöndum. Þessi orðræða mótaði
ákveðnar neikvæðar staðalímyndir um múslíma og íslam, sem stönguðust á við sjálfsskilning
múslímanna sjálfra, það sem kalla má baráttuna um sjálfumleikann. Af þessu má sjá að þessi
ritgerð fjallar að miklu leyti um sjálfumleika múslíma á Íslandi og baráttu þeirra við að fá að
vera það sem þeir eru, ekki það sem aðrir ákveða að þeir séu. Þetta er sett í sögulegt og
pólitískt samhengi, þar sem oríentalískir undirtónar um „okkur“ og „hina“ eru nær alltaf til
staðar, og hvernig það birtist á margvíslegan hátt í hinum flóknu samskiptum múslíma á
Íslandi, bæði innan samfélags þeirra sem og við samfélagið „fyrir utan“. Þessi samskipti eru
margvísleg, ekki bara neikvæð, en tortryggni í garð múslíma ristir samt ekki djúpt í íslensku
samfélagi, þegar á reynir, eins og moskumálið leiddi í ljós. Rannsóknin varpar ljósi á samfélag
múslíma á Íslandi, stöðu þess og tengsl við íslenskt þjóðfélag, sem framlag til að bæta
samskipti ólíkra hópa á Íslandi.
This dissertation concerns the community of Muslims in Iceland. The position of this
community is placed in political and historical contexts and in particular within the
discourses following the 9/11 attacks, where the approach of the West toward Muslims,
Islam and the so-called Muslim world was increasingly negative. This manifested itself in
growing antipathy toward Muslims in the Western societies, where Islamophobia became
increasingly conspicuous in the public domain. The small community of Muslims in Iceland
has not escaped this development, with such discourses making their way into the public
domain, especially following the allotment of a plot of land for a mosque. Before that, anti Muslim sentiments had mainly been based on news and discourses from foreign media.
The main goal of this dissertation is to demonstrate the position of the Muslim community
in Iceland from their own point of view and place it in a global, historical and political context,
and to describe the social, cultural and religious factors relating to that context. The research
is based on ethnographic fieldwork, participant-observation with semi-structured interviews
and informal conversations in the field. Also, textual overview and analysis of media
discussions and public utterances concerning the Muslim community in Iceland play an
important part of the data. The main theoretical emphasis is on social and cultural diversity,
asymmetrical relations between minority groups and majority society and theories
concerned with the intersection of diverse identities in a complex social and cultural
environment.
I look at the organisation of the Muslim community in Iceland, the religious associations and
the social and religious activities, as well as the internal relations between the associations.
I account for the relations of the Muslim associations with Icelandic institutions linked to the
Icelandic state, demonstrating that the Muslims in Iceland have important relations and co operations with both secular and religious institutions in Iceland. In the dissertation I look at
what it means to be a Muslim, what Muslim identity might be, as understood by my
participants, and how this identity intersects with national and cultural identities and
feelings of belonging. I examine the religious discourses among my participants, discuss
religious authority in this small but diverse community in Iceland, as well as describing some
religious rituals and practices which I participated in. I ask if it is possible to define a specific
Icelandic Islam? According to my own observations and the views of my participants, that is
in fact impossible. An important part of the discussion of religious identity concerns Icelandic
converts, who have embraced Islam and the social and cultural changes that it entails, the
light it casts upon some social and cultural aspects relevant to Icelandic society, as well as to
the social and religious traditions of Muslims and Islam.
Finally, I discuss discourses and debates which emerged in the public domain among some
politicians and the press, following the aforementioned mosque affair, where anti-Muslim
sentiments gained momentum, which was the first time that such sentiments emerged from
the local context in Iceland, instead being imported from foreign media, mainly from other
Nordic countries. These discourses formed negative stereotypes about Muslims and Islam,
images that contradicted the identities and sense of self of the Muslims themselves, which
could be seen as a battle of identities and identity politics. Therefore, this dissertation looks
in important ways at identities of Muslims in Iceland and their struggle to be able to be who
they are and how they see themselves, instead of being stigmatised by others. This is
positioned in a political and historical context, where Orientalist undertones of “us” and
“them” are always close, and it looks at the diverse manner in which that dynamic operates
and the complex relations of Muslims in Iceland, both internal and external, to the society
“out there”. These relations are complex on multiple levels, and not always negative, but the
underlying suspicion toward Muslims and Islam is never far from the surface, as the so-called
mosque affair demonstrated. This research is meant to shed light on the community of
Muslims in Iceland, their relations with and position in Icelandic society, and to contribute
to improving the relations between the various and diverse groups who inhabit Iceland, the
island in the middle of the Atlantic.
