Páll og Seneca. Guðfræði og siðfræði samtímamanna

Abstract

Það hefur lengi verið þekkt staðreynd að gyðingurinn Páll postuli og stóumaðurinn Seneca, sem voru samtímamenn, eiga margt sameiginlegt hvað hugmyndafræði varðar. Sérstaklega á þetta við um siðfræði eða siðferðisboðskap þeirra. Síður þekktur er sá samhljómur sem örlar á í guðfræði þessara manna, sem að mestu leyti tilheyrði tveimur ólíkum heims-myndum.

Í greininni eru þessir tveir þættir kannaðir nánar, þ.e.a.s. annars vegar líkindin á milli siðfræði Páls og Seneca, þar sem sérstök áhersla er lögð á sýn þeirra á siðferðilegt hlutverk hins vitra manns/Jesú Krists, og hins vegar möguleg tengsl hvað guðfræði þeirra varðar, en Páll var í grundvallaratriðum „(mono)teisti“ en stóumenn eins og Seneca voru hins vegar í grundvallaratriðum „pan(en)teistar“. Fyrst er guðfræði þeirra könnuð og síðan siðfræði, enda byggðist hið síðara á hinu fyrra hjá báðum þessum höfundum.

Samanburðurinn í greininni staðfestir þær nánu hliðstæður sem margir fræðimenn hafa bent á á milli siðfræði Páls og Seneca. Auk þess er sýnt fram á að þeir höfðu hliðstæðar hugmyndir um hlutverk hins vitra manns/Jesú Krists fyrir siðferði lesenda sinna. Guðfræði-legi þátturinn felur í sér óvæntari niðurstöðu: Færð eru rök fyrir því að á fáeinum stöðum í bréfum sínum hafi Páll tjáð sýn sína á Guð með orðfæri panteisma og panenteisma og þar með að guðfræðilegar hliðstæður hafi verið meiri á milli Páls og Seneca heldur en hingað til hefur verið talið. Með þessu sýnir Páll meiri sveigjanleika í guðfræði sinni en venjulega er gert ráð fyrir.

It has long been known that the Jew Paul and the Stoic philosopher Seneca, who were almost exact contemporaries, have much in common as authors. This applies especially to their ethics or moral teaching. Less known are a few theological parallels between the two authors, whose worldview was otherwise fundamentally different. In this article, these two features are explored more closely, that is to say, on the one hand the similarities between the ethics of Paul and Seneca, with special emphasis on their views of the moral role of the philosophical sage/Jesus Christ, and on the other hand, possible relations between their theologies, Paul being basically a (mono)theist, whereas Stoics like Seneca were basically pan(en)theists. In the article, their theology is first discussed, followed by a discussion of their moral teaching, as the latter is based on the former in both cases. The article confirms the close parallels that many scholars have pointed out between the ethics of Paul and Seneca. It is also shown that the two authors had analogous views of the role of the philosophical sage/Jesus Christ for the morality of their readers. The conclusion of the theological analysis is more surprising, considering the scholarly discussion: it is argued that at certain places Paul expresses himself with the language of pantheism and panentheism, thereby betraying that his view of God and Seneca’s view of God had closer parallels than scholars have thought. This also suggests that Paul’s view of God was more flexible than usually assumed.