Boðberi vonar. Páll í Gaulverjabæ og frjálslynd, kontextúal guðfræði

Abstract

Í þessari grein og annarri til sem birtast mun í næsta hefti þessarar ritraðar er fjallað um guðfræði Páls Sigurðssonar (1839–1887), einkum eins og hún birtist í Helgidaga-prédikunum hans sem út komu nokkru eftir dauða hans (1894). Markmið greinanna er að leiða í ljós hver tengsl Páls Sigurðssonar voru við frjálslyndu guðfræðina, sem og hvort mögulegt sé að líta á guðfræði hans sem kontextúal guðfræði, en um þetta síðarnefnda efni verður fjallað í síðari greininni.

Hingað til hefur almennt verið litið svo á að frjálslyndrar guðfræði hafi fyrst tekið að gæta hér rúmum áratug eftir dauða Páls þegar helstu guðfræðingar þjóðarinnar, einkum presta­skóla­kennararnir Jón Helgason (1866–1942), síðar biskup, og Haraldur Níelsson (1868–1928), síðar prófessor, tóku að bregðast við nýjum áskorunum í hugmyndafræðileum efnum um aldamótin 1900.

Helstu einkenni frjálslyndu guðfræðinnar hafa m.a. verið talin að trúarreynsla og sann­færing einstaklingsins væru álitin æðri en opinberar játningar og helgisiðir og að fylgjendur hennar hafi leitast við að eiga samleið með „nútímalegri“ hugsun og standa vörð um sjálfs­forræði einstaklingsins hvað varðaði trúarafstöðu og trúariðkun. Þegar guðfræði Páls Sigurðs­­­­sonar er skoðuð í ljósi þessara einkenna má fullyrða með nútímalegu orðalagi að hann „skori fullt hús stiga“ sem frjálslyndur guðfræðingur.

Virðist eðlilegast að bregðast við þessari niðurstöðu með því að líta svo á að tímabil frjálslyndu guðfræðinnar hafi hafist hér á landi nokkru fyrr en gert hefur verið ráð fyrir til þessa eða að minnsta kosti með útgáfu Helgidaga-prédikana Páls. Hér skiptir tímasetningin þó ekki höfuðmáli heldur staða ritsins og höfundar þess.

This article, and one other which will be published in the next issue of this journal, discusses the theology of Páll Sigurðsson (1839–1887) in particular as it appears in a collection of his holidays-sermons that where published shortly after his death (1894). The goal of these articles is to reveal the connection of Páll Sigurðsson to the liberal theology as well as whether it is possible to look at his theology as contextual theology which is the subject of the later article.

Up to now, it has been generally accepted, that liberal theology did not have an influence in Iceland until more than a decade after the death of Sigurðsson. At the turn of the century 1900 the main theologians of Iceland, especially two teachers of the Icelandic priest-seminary, Jón Helgason (1866–1942) later bishop and Haraldur Níelsson (1868–1928) later professor at the University of Iceland, started to response to new ideological challenges.

The main characteristic of liberal theology was that the belief and conviction of the individual should be considered higher than the official confessions and rituals; that the followers sought to coexist wit­h “modern” thinking and protect the individual's autonomy regarding faith and religious practices. When the theology of Sigurðsson is examined, with these characteristics in mind, it can be argued that he does fulfill all the conditions to be a liberal theologian.

The author of this article, however, thinks it is reasonable to conclude that the period of liberal theology in Iceland did begun a little earlier than have been done before or at least by the publication of the holidays-sermons. Here, however, the timing in it-self is not the main issue, but the position of the actual text and its author.