Sandheds veje : lutherske strejflys over Ólafur Jónsson á Söndums : digtning

Abstract

The goal of the current study is to throw light on a rather neglected part of Icelandic literary and cultural history: Imagery in early Icelandic hymn poetry. More specifically, it is an investigation into the poet Ólafur Jónsson á Söndum’s (c1560–1627) use of imagery. Martin Luther’s thoughts on language and use of linguistic figures or imagery (chapter 4) are taken as a starting point for the analysis. With this historical point of departure the aim is twofold: firstly to provide an account of the theology of Ólafur Jónsson as seen through the imagery. Secondly, to gain knowledge of how the imagery contributes to the effect of the poems.

Chapters 2 and 3 serve as an introduction to the main study by adressing the cultural and historical context of the authorship of Ólafur Jónsson, leading the reader to the main subject of the dissertation. These two chapters contain a thorough description of the historical settings of the authorship with special emphasis on the cultural and educational structures in play. The poet himself is presented to the reader with a short biography. An overview over the transmission of his work is given, along with a short outline of the poetry as it appears in the material.

This is followed by a theological examination of imagery in chapter 5. The examination is limited to the imagery from four specific, but theologically very central topics: the anthropology, the idea of God, the understanding of salvation and the powers of evil. The imagery excerpted from the corpus of song texts is discussed in detail based on relevant parts of the theology of Martin Luther as found in his most central writing.

In chapter 6, the material is examined in three different ways, showing the imagery in interaction with the reader. In the first section, three verses from an exegetic song on Luke vii. 36–50 are discussed in some detail. The following section presents an analysis of Ólafur’s use of images from the realm of nature. The chapter concludes with an analysis of the imagery of a whole song text. The dissertation also contains text and translation into Danish of two central song texts, Sjálfur Guð, drottinn sannleikans and Sterkur himnanna stýrir, as well as a textual edition of the biography of Ólafur Jónsson by the reverend Magnús Snæbjarnarson.

Helsta markmið þessa rannsóknarverkefnis er að varpa ljósi á lítt kannað svið íslenskrar bókmennta- og menningarsögu: myndmál í elsta sálmakveðskap á íslensku, nánar tiltekið notkun myndmáls í kveðskap vestfirska skáldsins sr. Ólafs Jónssonar á Söndum (um 1560–1627). Rannsóknin tekur formlega mið af (4. kafli) hugmyndum Marteins Lúthers um tungumálið og myndrænt tungutak. Á þeim sögulega grunni er tilgangurinn fyrst og fremst (A) að varpa ljósi á hvernig skáldið tjáir guðfræði sína með myndrænu orðalagi og ennfremur (B) að kanna hvernig myndmálið á þátt í að auka áhrifamátt skáldskaparins. Til að leggja grunn að rannsókninnni er í 2. og 3. kafla gerð grein fyrir hinu menningarlega og sögulega samhengi sem leiðir lesandann að efninu sem tekið er fyrir í köflunum sem á eftir fara. Lýst er þeirri menntun sem Ólafur Jónsson hlaut og þeim menningarlega bakgrunni sem hann lifði og hrærðist í. Æviferill hans er rakinn og gefið er yfirlit yfir varðveislu verka hans í handritum og loks fjallað almennt um það sem helst einkennir þann kveðskap sem tekinn er fyrir í ritgerðinni. Til að svara fyrri spurningunni (A) sem rædd er í 5. kafla er efnið takmarkað við nokkur guðfræðileg meginatriði: mannskilninginn, guðshugtakið, hjálpræðiskenninguna, og loks hin illu öfl. Þessi atriði eru tekin til athugunar lið fyrir lið út frá samsvarandi þáttum í guðfræði Lúthers eins og hún birtist í nokkrum helstu ritum hans. Seinni spurningunni (B) er reynt að svara í 6. kafla með því að nálgast efnið á annan hátt í þeim tilgangi að sýna hvernig myndmálið virkar á viðtakandann. Þannig er í fyrsta lagi fjallað um hvernig Ólafur Jónsson notar þrjú mjög myndræn erindi til að leggja áherslu á meginatriði í einum sálmi, því næst er fjallað um hvernig náttúran er notuð á myndrænan hátt í þeim sálmum sem hér eru teknir fyrir. Og að lokum er gerð nákvæm grein fyrir notkun myndmáls í einum ákveðnum sálmi. Ritgerðinni fylgir að auki texti og þýðing á tveimur sálmum eftir Ólaf Jónsson, Sjálfur Guð, drottinn sannleikans og Sterkur himnanna stýrir; svo og kaflar úr æviágripi skáldsins eftir sr. Magnús Snæbjarnarson.